Աղջիկը ոտքը գցեց ոտքին, զգեստը վարագույրի նման ճեղքվեց, ծունկը մերկացավ: Ագահորեն կլանեցի մերկությունը` հայացքս ծնկից սահեցնելով դեմքին: Աչքերը թաքնվել էին գլխարկի լայն հովարի տակ, բայց զգացի ինձ ուղղված նրա կրքոտ հայացքն ու սրտապնդված կրճատեցի իմ ու իր միջև ընկած տարածությունը: Նա դրան էր սպասում. կրքոտ հայացքից զգացի: Առանց ինձ նայելու ճերմակ մատներով գրկեց դողացող ձեռքս ու մատուցեց ծընկին, աչքերը դեռ չէի տեսել, բայց արդեն զգում էի նրա ազդրերի թունավոր հաճույքը, ձեռքս ավելի վեր բարձրացավ` հպվեց կրծքերին ու զգեստի կոճակներին, բայց նա ուժով հրեց ինձ, մարմինս քոր ընկավ, աչքերը չտեսա… Ամեն ինչ խառնվեց իրար. դրսից եկող բարձր խոսակցություն` համեմված հայհոյանքներով, էշի զռոց, ռաբիս երաժշտության, մթության մեջ երևացող զույգ պսպղուն աչքեր, որոնք գլխավերևումս կանգնած բութ հայացքով զինվորին էին պատկանում: Նա ուժեղ ցնցում էր ուսս: Տնքալով ետ քաշեցի համազգեստիս կոճակները արձակող ձեռքս, արյունոտելու աստիճան քորեցի ոջիլներից քրքրված մարմինս ու ավտոմատը կողքիցս կախ գցելով քնաթաթախ դուրս եկա բլինդաժից: Դրսում ` կրակի շուրջը հավաքված զինվոր տղերքը կատակով ինչ-որ բան ասացին, ես էլ նրանց հայհոյանքով պատասխանեցի, դեմս դուրս եկած էշին էշավայել աքացի տվի, երեսս տասն օրվա ջրով լվացի ու քայլեցի դեպի խրամատը` փոխարինելու հերթապահ զինվորին:
Արևը մայր էր մտնում աչքիս առաջ, հեռումոտիկից լսում էի մեր տղերքի ձայները, հետս հերթապահող զինվորի ծանր քայլերն էի հաշվում ու ճռիկի ձայնից նյարդայնանում, ներքևում ` մի քանի կիլոմետր այն կողմ, թշնամի զինվորն էր երևում, ու նրա գյուղում մեկը մյուսի ետևից վառվում էին լույսերը: Պարապությունից արդեն հազարերորդ անգամ ավտոմատը ուսիս էի դնում, ճիշտ նշան բռնում թշնամու ճակատին ու սեղմում ձգանը. թըխկ, ու նա հազարերորդ անգամ փռվում էր գետնին, բայց փամփուշտները չէին պակասում փամփշտակալից. հրաման չկար:
Հազարմեկերորդ անգամ էի ավտոմատը դնում ուսիս, երբ ինձ փոխարինելու եկած զինվորը ձայն տվեց, ու իրար <Բարի ծառայություն> ասելով, տեղերով փոխվեցինք: Ճանապարհին մեր էշը նորից դուրս եկավ դիմացս, բայց չհասցրի աքացի տալ` մի քանի քայլ հեռու փախավ ու ջղային նայեց ինձ, ատամ ները ցույց տվեց… Էշին մեր զինվորները մի զույգ զինվորական երկարաճիտ կոշիկների հետ էին փոխել ու բերել մեր պոստ, ասում էին` հղի է, բայց ամիսներ էին անցել, իսկ հղիությունը չէր երևում: Նա մեր փրկիչն էր. փայտը, ջուրը, հացը բարձում էինք վրան, բերում էր, բայց մենք էլի նրան ծեծում էինք, հենց այնպես, հավեսի համար… Մտա բլինդաժ: Բոլորը, բացի <ավագից>, քնած էին: Լամպի լույսի տակ աջ կողմի մահճակալի ճերմակ սավանն երով անկողինը լույս էր տալիս մրի մեջ կորած մեր բլինդաժին, որի տերը Գրիշն էր, մեր վաշտի <լավ տղեն>, որին ենթարկվում էին բոլորը, ու որի ասածն ասած էր: Նա սավանը մի կողմ էր գցել ու բաց քնել. նրան նույնիսկ ոջիլներն էին ենթարկվում ու մոտիկ չէին գալիս: Իմ արած հայտնագործությունից չարացած, ավտոմատս դրեցի չհրկիզվող պահարանում, ավագին <Բարի գիշեր> ասացի ու, բարձրանալով երկրորդ հարկ, մի կերպ խցկվեցի զինվորների արանքը ու ոջիլների մի մասին դեպի ինձ հրապուր ելով` փորձեցի քնել: Առավոտյան զինվորների հետ բոլոր կերակուրներից համով թվացող մակարոն ճաշակեցի, իսկ Գրիշը հատուկ իր համար պատրաստված տապակած կարտոֆիլ ու իր հետ պոստ բերած սուրճ վայելեց, քաղցրավենիք կերավ, հետո էլ նստեց բլոտի, սկսեց գոռգոռալ ու հայհոյել: Ես թուղթ ու գրիչս վերցնելով, քայլեցի բլինդաժից քիչ այն կողմ, նստեցի քարին ու գրեցի. <Աղջիկը ոտքը գցեց ոտքին, զգեստը վարագույրի նման ճեղքվեց, ծունկը մերկացավ: Ագահորեն կլանեցի մերկությունը` հայացքս ծնկից սահեցնելով դեմքին: Աչքերը թաքնվել էին գլխարկի լայն հովարի տակ, բայց զգացի ինձ ուղղված նրա կրքոտ հայացքն ու սրտապնդված կրճատեցի իմ ու իր միջև ընկած տարածությունը: Նա դրան էր սպասում. կրքոտ հայացքից զգացի: Առանց ինձ նայելու ճերմակ մատներով գրկեց դողացող ձեռքս ու մատուցեց ծնկին, աչքերը դեռ չէի տեսել, բայց արդեն զգում էի նրա ազդրերի թունավոր հաճույքը, ձեռքս ավելի վեր բարձրացավ` հպվեց կրծքերին ու զգեստի կոճակներին, դանդաղ արձակեցի դրանք, կրծքերը, ինչպես երկու հասած դեղձեր, բույր արձակեցին, արբեցի, հետո նրբորեն շոյեցի նրա դունչը և չկարողանալով զսպել շուրթերումս ծանրացած ցանկությունը, համբուրեցի նրան, համբուրեցի ու տեսա աչքերը: Աչքերը մեծ էին, ջինջ, լողացի դրանց խորության մեջ, լողացի, լողացի, բայց չհագեցա: Գլխարկը ետ գցեց, սև մազերը ալիք ալիք թափվեցին ուսերին: Այլևս չէի զգում նրա ազդրերը, չէի տեսնում դեղձ-կրծքերը, միայն տեսնում էի աչքերն ու լողում դրանց խորության մեջ…>: Գրիչն ընկել էր ձեռքիցս, խոտերի մեջ պառկած` երազում էի ու մտածում նրա աչքերի մասին, երբ թիկունքիցս այծի մկկոց լսեցի ու մեր սառած Սիսիանցու ձայնը, որն ինձ էր կանչում. <Արի՛, առաջին վաշտի տղերքը գ յուղից այծ են բերել, էսօր այծի խորոված ենք ուտելու>: Ասի. <Հա, կգամ>, ու էլի մտածեցի նրա աչքերի մասին:
Մի քանի րոպե հետո ավտոմատի կրակահերթն ու այծի աղեկտուր մկկոցը խառնվեցին իրար: Մի ժամ չէր անցել, խորովածի հոտը խփեց քթիս: Թուղթն ու գրիչը դրեցի գրպանս ու քայլեցի բլինդաժի կողմը: Տղերքից մի քանիսը պպզել էին կրակի մոտ ու խորհուրդներ էին տալիս խոհարարին, իսկ Գրիշը, առաջին վաշտի նրա երկու ընկերներն ու մեր տղերքից մի քանիսը բլինդաժում էին: Երբ խոհարարը խորովածը քաշեց շշերից ու տարավ ներս, նրա ետևից գնացինք: Բայց ներս չէինք էլ մտել` խոհարարը մեր տղերքի հետ դուրս եկավ ու ասաց. <Չմտնե՛ք, Գրիշը ասեց` էս հազիվ մեզ հերիքի>: Մեր բոլորի աչքերը չռվեցին: Մեկը համարձակվեց ասել. <Էդ մի էծը իրանք պիտի ուտե՞ն>, ու ցրվեցինք: Երկար ժամանակ բլինդաժից լսվում էր փոքր մարտկոցով սնուցվող մագնիտոֆոնի ձայնը, նրանց բարձր ծիծաղը, իսկ ես չէի կարողանում տեսնել նրա աչքերը, ընդհանրապես աչքիս ոչինչ չէր գալիս, միայն, երբ տեսա մեր էշին, էշավայել աքացի տվի ու գնացի Սիսիանցուն գտնելու: Գտա: Սառած Սիսիանցին տաքացել, լացում էր, բարձր հայհոյում իրեն բանակ բերողին, բանակ ստեղծողին, թուրքին, իրեն… Նստեցի նրա կողքին: Հետո գիշերը էլի լացում էր: Գրիշը սրա ձենի վրա զարթնեց, ինչ ասես չասեց, ասի` <Տնեցիքին ա հիշել, բան մի՛ ասա>:
Օրերն անցնում էին, ես էլի գրում էի նրա աչքերի մասին, տեսնում, լողում դրանց խորության մեջ, բայց մի օր նա ինձնից գնաց, մեջքով շրջվեց ու գնաց… Այդ օրը պատրաստվում էինք, որ հաջորդ օրն իջնենք պոստերից: Համազգեստս լվացել էի, նրա աչքերի մասին պատմող թղթերը թողել բլինդաժում: Երբ մի քանի ժամ վարտիքով մնալուց հետո, համազգեստս հագա ու մտա բլինդաժ, որ թղթերս դնեմ գրպանս, չկային: Տղերքին հարցրի` չգիտեին, Գրիշը եկավ, իրեն հարցրի, ասաց. <Հա, ըստեղի թղթերի հետ ե՞ս, ես եմ վերցրել, զուգարան եմ գնացել>: Արյունը խփեց գլխիս, բռունցքով հասցրի ծնոտին, ընկավ, բայց շատ արագ բարձրացավ ու ինքն էլ հարված եց, հարձակվեցին նաև <շակալ> զինվորներն ու ինձ լավ ծեծեցին: Մյուսները նայում էին: Բայց Գրիշը չհանգստացավ: Վերցրեց ավտոմատն ու գնաց… Դեմը մեր էշը դուրս եկավ, կրակեց, գլուխը ցրիվ տվեց: Մի քանի ժամ հետո ես ու Սիսիանցին գնացինք սատկած էշի մոտ: Գրիշը սվին-դանակով փորը թափել էր` քուռակին էր ման եկել` չէր գտել… Ես կատաղեցի ու էշին էշավայել աքացի տվի, ասի. <Էշ, էշ, տենց էլ չսովորեցիր, էլի… >:
Հաջորդ օրը մենք լցվեցինք զինվորական մեքենան ու իջանք պոստերից: Գյուղի միջով անցնելիս տեսա նրա աչքերը, լողացի դրանց խորության մեջ…

Օշինդրի պես կանաչ սենյակի շրջանակի մեջ, պատից պատ ձգվող հազարավոր գիրք-զինորիկների հսկողության ներքո, մուգ դարչնագույն, զառամյալ մի ճոճաթոռ իր մեջ է առել ծանրաքաշ մարմնով, կապտակոհակ մազերով, մոմե ճակատը ութսունութ խազ-կնճիռներով խզբզած, գիշեր աչքերը՝ տեսադաշտը կլանող, դեմքին՝ շուրթեր խաչկապ արած, փափլիկ խոշոր ձեռքերի վրայով հոսող հազար ու մի կապտականաչ՝ մեծ ու փոքր երակներով գծած Ալվարդ Մանուկյանին:
Ո՞վ չգիտի նրան, մանկագիր ընկեր Մանուկյանին: Ո՞վ չգիտի նրա կռվասեր Պետիկին, շատակեր Արմենչիկին, լալկան ու վախկոտ աղվեսիկին, ծուռթաթ քաղցրակերիկին: Գիտե՛ն, լավ գիտեն փողոցում խաղացող , մանկապարտեզ գնացող, ու նույնիսկ գիշերներն իրենց ճիժուպիժերի համար ընկեր Ալվարդի զարմանահրաշ գրքերը կարդացող հոգատար վաճառողուհիներն ու բանվորուհիները, ուսուցչուհիներն ու գիտնականները:
Ճոճաթոռի դիմաց մի փոքրիկ աթոռ, կաղ աթոռ՝ փայտե, պուճուրիկ, վրան մի պստիկ գիրուկ աղջնակ, գլխին՝ գլխից մեծ վարդակապով՝ ալ կարմիր, սիրու՜ն- սիրու՜ն:
Պստիկ աղջիկ, ալվան ծաղիկ, պարզած ձեռքեր, կոհակվող վարսեր, փափլիկ թաթիկներ, պստիկ աղջիկ՝ ծնկներին լաթեղեն տիկնիկ` սև ծամերով, վարդագույն պուճուր բերանով պուճուր տիկնիկ:
-Հիշու՞մ ես:
-Հիշում եմ:
-Ի՞նչ կասես:
Տատը կասեր.
– Ա՜յ բալա, նախշուն բալա, մի՛ լա, մի՛ լա, սև աչուկ, տատի նախշուկ, սարի եղնիկ, փոքրիկ մանչուկ: Ու տատի գրկին, արցունքները կում-կում խմելով, ալ շուրթը կախ տալով, մորը օգնելու փոխարեն հացի խմորից արջուկ ու տիկնիկներ ծեփած, մոր ծեծը կերած ալվան Ալվարդիկը քնում է:
-Մանուշակ- երազներով քնես, ծաղկանուշ քնով քնես…
Աղջիկը գյուղի աղջիկների հետ խաղ չի անում, տատի փեշից կպած մեծանում է, հետո մի օր տատն անսպասելի թողնում- գնում է իր տատի մոտ: Աղջիկը մորն է օգնում, տան գործերն անում, սար ուտելիք տանում, մորից լավաշ թխել սովորում:
Արևը երկու ձեռքով շոյել է աղջնակի դեմքն ու թողել ափերի հետքը նրա այտերին՝ կարմիր-կարմիր շառավիղներով: Ծիծաղում էին գյուղի աղջիկները, համա գեշն է, չխոսկան է, գոռոզամիտ: Մայրն էլ իր հերթին բարկանում է. մարդ այդքան փակբերան- չորգերան չի լինի: Գյուղի աղջիկները գնում են ջուր բերելու, երգ են երգում, խնդություն փչում շուրջ բոլորը, պարմաններին խենթ ու խելառ դարձնում, նրանց մերերի աչքի լույսը լինում:
Ալվարդը դաշտ է գնում, դաշտի ծաղիկներով պատվում, թռչուններին փշուրներով կերակրում, մեղուների հետ խոսում, խմորից տիկնիկներ պատրաստում:
Հետո տուն է գալիս, տատի գոգնոցը գրկում, հոտ քաշում, տատը զգում է, աներևույթ հսկայաչափ ու աշխարհի ամենատաք ափով շոյում է թոռնուհու գլուխը: Ալվարդը սեղանին դրված փետուրը զգուշորեն թաթախում է թանաքամանի մեջ ու թղթին հայտնվում են ծուռոտիկ, ծուռթաթիկ, իր պես թմբլիկ ու վախվորած տառերը: Տատը վերևից ժպտում է, զվարթանում, գրկում իր սիրելի թոռնուհու փափկիկ ուսերը:
-Օրոր ասեմ սիրուն բալիս, ալվան ծաղկիս, Ալվարդիկիս… Մանուշակ երազներով քնես, ծաղկանուշ քնով քնես…
Ալվարդիկը էլ գիրուկ ու վախվորած աղջնակ չէ: Մեծ է, ծանրակշիռ, քառասուն մանկական գրքերի հեղինակ, մեծ աղջիկ, անուշիկ Անուշների, ընկերներին օգնող Զավենների, վնասատու բզեզիկների ու անշշուկ իշուկների գիտակ, կոմկուսի շարքերը հպարտությամբ անցած, «Վզկապիկ» թերթի խմբագիրը դարձած, բոլոր հնարավոր մրցանակները գրաված: Ալվարդիկ չէ, ալվան ծաղիկ չէ, տատի գոգնոցի հոտը վաղուց ցնդել է, գոգնոցը մաշվել, կորել է, մանկագիրը՝ ընկեր Մանուկյանը, վաղուց իր մանուշակ-երազները, քաղցրանուշ քունը կորցրել է: Նա փոքրիկ Սամվելիկի մայրիկն է, բոլոր փոքրիկների՝ մանուկների մոլորակի պատվիրակն է, մանկապարտեզների և դպրոցների ընդարձակ դահլիճների սպասված հյուրն է, այս լուսանկարների միջի դպրոցականների կողքին կանգնած ասես ամենախոշոր ու մեծ երեխան է: Ամուսինը, երբ Սամվելիկը նոր էր ծնվել, հայրական համբույրը դրոշմեց փոքրիկ տղայի ճակատին, ընկեր Ալվարդի մեծ ու տաք անկողինը զիջեց նապաստակներին, ագռավիկներին, գնդակը հարևանի բաղը նետած Աշոտիկին, մայրիկի կարմիր կոշիկներով «աշխարհ» դուրս եկած Նուշիկին, Արուսիկին…ի՜ն, ի՜ն… Փախավ չամիչով բուլկիներ պատրաստող տնային տնտեսուհի Մանիկի փոքրիկ, ոչ շքեղ բնակարան, հարբեց «Հարբած բալի» բույրից, կիտրոնով ու կոնյակով թեյի` կոկորդը խուտուտ տվող ու նույնաժամանակ ներսը հաճելի տաքացնող ջերմությունից: Կարևորը՝ փախավ 40 գրքերից ծիկրակող փոքրիկներից ու գազանիկներից, դռան շեմին օրըստօրե կուտակվող նամակներից, ու կնոջ՝ տանից բացի, այստեղ , այնտեղ ու ամենուր կարևորված ներկայությունից, ընկեր Մանուկյանի ամուսինը լինելու պարտավորեցնող պարտականությունից:
Փոքրիկ Սամվելիկը մեծանում էր ծեր հարևանուհու խնամքի ներքո, մոր գրքերով, մորն աշխարհի ամենակարևորն ու ամենամիակը ընդունելով: Երբեմն նրան, փոքրիկ տղային, հաջողվում էր տեսնել հանրության բեռի տակ կքած մորը, նրանից լսել հեքիաթներ ու բանաստեղծություններ, իսկ վերջում՝ քաղցրահամ համբույր թուշիկին, ապա և մանուշակ- երազ տեսնելու մաղթանք լսել այդքան մեծ ու պուճուրներին այդչափ հասկացող մորից:
Ավտոբուսը շարժվում էր, ալվան ծաղիկ տասնութամյա Ալվարդիկը անձրևափոշու հետքերը նկատեց ավտոբուսի ապակու վրա ու քրտնած մատներով թողեց՝ «հաջող» , «կարոտ», «ներիր» բառերը, ապա հապճեպ ջնջեց, որպեսզի ավտոբուսում կանգնած տղաները չնկատեն, չծիծաղեն, առաջ նայեց, դեպ պայծառ ապագա: Նարնջագույն մրթմրթան փոխադրամիջոցը ենթարկվեց վարորդին, ընթացավ գռմռոց արձակելով, գյուղի պատկերը Ալվարդիկի ջահել կոպերում որպես վերհուշ թողնելով: Մայրը կհասկանա մի օր, մայրը կների, մայրերը թեկուզ ապտակ էլ տան զավակին, բայց ներքուստ սարսռում են, ներքուստ ներում են, միշտ ներում են իրենց զավակին: Սլացի՛ր դեպի քաղաք, չորսակնանի մրթմրթան, բարով տեղ հասցրու երկու տետրակ ծուռթաթ գրեր թղթին հանձնած պստիկ մանկագրի զվարճալի ու անամպ տողերը:
«Գող դաշտամուկ, չաղլիկ փորիկ,
Ատամը սուր, պոչը՝ կորիկ,
Կերավ անթիվ հասկեր դեղին,
Սուր մանգաղը տեսավ թե չէ,
Դողից պատռեց գողի լեղին:»
Գյուղում լուսահոգի տատն էր սիրել գիրուկ ու անհրապույր, իր տարիքից մեծ երևացող աղջկան, մեկ էլ՝ բնությունը, որի համար նա այնքա՜ն ընդունելի էր, այնքան ինքնատիպ, մանավանդ իր ՝ գլխից մեծ կարմի՜ր-կարմի՜ր, սիրուն վարդակապով, որը աղջկան դարձնում էր դաշտի ամենամեծ կակաչը, երբեմն շփոթմունքի մեջ գցելով ծաղկի տեսքից ու բույրից հանց տրուբադուր խելահան լինող բզզան մեղուներին:
Եկավ օրը, ու Ալվարդիկը որոշեց հանել իր գլխի հսկայաչափ վարդակապը, պոկել անվան «իկը» , քննություններ հանձնել և ընդունվել մանկավարժական ինստիտուտ, պրոտեզավորված քաղաքի քիմքին հաճելի դառնալ, միայն թե սովորել, գիտելիքներ ամբարել, իսկ երբ խիստ դառնահամ կառնի ու տհաճությունից կվատանա, ճամպրուկից կհանի տատի գոգնոցը, կհոտոտի, կկլանի կանաչ խոտի, հաց ու պանրի, գյուղի արևի հոտը, ու այդժամ կայցելեն մանուշակ-երազները, վրա կհասնի ծաղկանուշ քունը, ապա երազների խոռոչից կլսվի տատի հնչեցրած՝ աղջնակի ականջը շոյող օրորոցայինը.
-Օրոր ասեմ սիրուն բալիս, ալվան ծաղկիս, Ալվարդիկիս…
Տարիները ցատկոտում էին: Ընկեր Մանուկյանի համար աշխարհը պարզ էր, ճիշտ գծված, տասը տարի առաջ ընկած դեպքերի կանխորոշված ընթացքով, ամուսնու փախուստի բացառությամբ, Սամվելիկի անհոգ դեռահասությամբ , ուսանողական եռուն երիտասարդությամբ…
Կոմկուսի բոլոր պարտիականներն էլ մտածում էին ճիշտ ընկեր Մանուկյանի պես, մինչ այն պահը, երբ երկաթե վարագույրը շրխկոցով վայր ընկավ իր զավակների գլխին՝ որպես գիլիոտին: Գոռաց ամպը, մեքենաները փողոցներից տղաներին հավաքեցին, մեքենաներով տարան այնտեղ, ուր ընթանում էր իրական կռիվ-կռիվը, անհագ, տղայական խաղ-պատերազմը:
Շարքով կանգնում են տոկուն զինվորիկները, դե՛, բաժանվե՛ք ջոկատ-խմբերի, հանեք փամփուշտները, տեղավորեք հրազենի մեջ: Սկսվում է … Չը՜խկ-չը՜խկ, դը՜շշ-դը՜շ, ու՜հ-ու՜հ, ու՜հ-ու՜հ, բերե՛ք պատգարակները: Խաղահրապարակ- ռազմադաշտը կարմիր գետ է, անձուկ գետ` ներկոտված զինվորիկներով լի:
Մանկագիր Մանուկյանը հրապարակում է, մանկագիր Մանուկյանը որբուկների ու նրանց մայրերի կողքին է՝ հանուն հայրենիքի, հանուն մեծ ապագայի: Մայրերին հորդորում է լացը խնայել, չտխրել, կարդալ իր գրքերը, ռազմի դաշտ ուղարկել ոգեշնչող հոդվածները: Տղաները վերջապես տղամարդ կդառնան, կարգին գրքերի ու ֆիլմերի հերոսներ կլինեն, վերջապես կհասկանան՝ արդյո՞ք լավ էր փոքր տարիքում ծնողներից սուր դանակ, դիպուկ հրացան պահանջելը՞:
-Բա Սամվելի՞կը, Սամվելիկն ու՞ր է, ինչու՞ չի գնում մեր տղերքին նեցուկ լինելու, կրակ բացելու, թշնամուն ջարդուխուրդ անելու,- բազմության միջից գոռում են ճերմակած ջահել մայրերը:
-Հանգի՛ստ, հանգի՛ստ, բազմատանջ քույրեր, հիմա կասեմ:
Ու սկսվում է պատմություն խելոք Սամվելիկի մասին, ապագա մեծ գիտնականի, կարդացած տղայի, ախր խրամատներում նա չի դիմանա, ախր Սամվելիկին ընկեր Ալվարդը պահում է հատուկ՝ հանուն ժողովրդի, որ տարիներ հետո, պայծառ գլուխ տղան, ջահել գիտնականը թշնամուն սնկաձև ամպ նվիրի, որ ալիքների տակ թողնի դրանց՝ սև շներին, գորշ մռութներին:
Մարդիկ հազիվհազ գոյատևում են, փտած ձկան պահածո են ուտում, աչքները փակ, որ չտեսնեն ձկան միջով շարժվող ծույլիկ որդերին, մարդիկ մրսում են, մարդիկ տաքանալ են ուզում: Ընկեր Մանուկյանն ու Սամվելիկը փոքրիկ սենյակում, տաք-տաք հագնված, հովհարային հոսանքի լույսից պայծառացած գիրք են կարդում: Ընկեր Ալվարդը պահարանից սև օրերի համար պահած սև խավիարն է բացում, գդալը մեջը գցում, որսում ու հանում:
– Բալես, միակս, խելոքս, քեզ սնվել է պետք, լավ չենք սնվում, անուշ արա:
Մայրը զմայլված նայում է որդուն, միակ որդուն:
-Թեյ ավելացնե՞մ, ա՜խ, կարագն այն ժամանակվա համն էլ չունի, փոխվել է, ամեն բան փոխվել է, ու՜խ, ու՜խ, սա էլ կեր ու պառկենք:
Կեցցե՜, մեդալ են շնորհում ընկեր Մանուկյանին, կեցցե՜, ևս քսան գիրք գրեց այդ ընթացքում, կեցցե՜, սատարեց ու հորդորեց, կեցցե՜, հաղթանակի մի մեծ բաժինն էլ իրենն է՝ կրծքին փայլող:
Ամեն ինչ ընթանում էր իր հունով, գրքերը, նոր թխված հացի պես, անհետանում էին գրախանութների պահարաններից, տիկին Ալվարդը ժիր էր, կենսուրախ, անելիքով լի: Հեռախոսազանգ եկավ: Տիկին Ալվարդը լռեց-լռեց , փղձկաց ու պապանձվեց ջահել ապագա գիտնականի, խոստումնալից խելոք տղային տանող տուփի կողքին:
Մինչ պատերազմը ջահելների միսն էր պահանջում, Սամվելիկը տարատեսակ, սև օրվա համար պահված մթերքներով էր սնվում, ռազմի դաշտի մասին լսելուց, մորից թաքուն ականջները ծածկում ու գունատվում:
Գարնանային այդ օրը Սամվելը հեծանիվով շրջում էր , հանկարծ որտեղից որտեղ հեծանիվին թարս աչքով նայեց բեռնատարը, ուժգին սլացավ ու ճակատ առ ճակատ հանդիպեցին…
Տասներկու տարի ոչինչ չգրվեց, տասներկու տարի ոչ մի երեխա չուրախացավ մանկագրի ներկայությամբ, պուպուշ գրերով:
Պատուհանին ձգվել է կապուտաչ յասամանը, պատուհանից անտարբեր հայացք է գցում Ալվարդ Մանուկյանը, տեսնել չի ուզում, լսել չի կամենում գնդակի գերին դարձած փոքրիկ ավազակների հռհռոցը, գոռգռոցը:
– Չլսե՛մ, չտեսնե՛մ, հիմար շերեփուկներ, անհամ մոլախոտեր:
Երեխեքը վախվորած փախչում են, ամուր ու կանգուն է մնում միայն ծաղկած յասամանը:
Ընկերուհին խնդրում –պաղատում է , թե անցել է անցյալը, բոլորը սպասում են, մեծ դահլիճում երախտիքի մեծ խոսք ունեն ասելու մանկագրին սիրողները, վիշտը կիսողները, նրանով ապրողները:
Արևայտ, անհրապույր, բայց տաք ու արագաշարժ, կենսախինդ երիտասարդ աղջիկը իջավ ավտոբուսից, նայեց մեծ քաղաքին, մինչ ուզեց խելահեղ վազքից առաջ կանգ առնել, պատրաստվել, հրեցին, տղաները անհասկանալի հայացք գցեցին ու անցան, աղջիկները իրար ականջի փսփսացին՝ օտարական է տուն մտել, ճամպրուկին՝ տիպեր, գյուղից է եկել, որքա՞ն կդիմանա:
Մանկուկյան Ալվարդը հասկացավ, երկար-բարակ մտածելու ժամանակ չկա, ոչ միայն ինստիտուտ, այլև կոմկուսի շարքերում երևալ է պետք, խմբագրություններով գնալ է պետք, հանրակացարանից արագ ազատվել, ամուսնանալ է պետք:
Հաղթահասակ դահլիճ, սպիտակ մարմարի պարթև սյուներ՝ որպես անցյալի անջնջելի խարան՝ մուրճ ու մանգաղ, ամենուր գորգեր, մարդիկ՝ սպասող ու խանդավառված: Ահա նա, դահլիճում է հայտնվում սիրելի մանկագիրը, երկար լռությունից հետո վերջապես խոսում է:
Ծափերի դղրդյունը պատել է դահլիճը, հաղթանդամ սյուները ամուր պահում են, որ չխարխլվի կառույցը: Լրագրողը վարում է երեկոն, պարզունակ հարցեր ուղղում մեծ գրողին, ստանում պատասխաններ:
– Հա՜ պատերազմը նողկալի էր, նողկալի էր նաև հետոն, հա՜ սիրելիս, մենակ եմ ապրում, բամբակե գիշերանոցով եմ քնում, հա՜, շատակեր չեմ, կյանքը լափեց ինձ էլ, հա՜ կտակ ունեմ, հա երկարակյաց եմ, հա՜ ամաչում եմ երկար ապրած օրերիս համար, որ ինձ տրվեց բալիկիս չապրածի դիմաց: Ուզում էիք դա՞ լսել, հա՜, ամաչում եմ, որ դեռ ապրում եմ, հա՜, հետնորդներ չունեմ, չունե՜մ…
Դողացող ձեռքը հազիվհազ հասնում է թափանցիկ բաժակին, ցամաքած կոկորդը հազիվհազ թացանում է, բայց սա վերջին ալիքը չէ, այ հիմա կհասնի:
-Սիրելի ընկեր Մանուկյան, հենց դա է, որ ունեք, տեսնու՞մ եք երրորդ շարքում ձեզ է նայում սպիտակ մեծ ժապավենով մի աղջնակ, տեսնու՞մ եք իրեն: Այս չքնաղ փոքրիկը կարող ենք վստահորեն ասել ձեր գրի հետնորդն է, սա էլ նրա բանաստեղծությունները, որ տպագրվել են թերթում:
Գրողի հաստլիկ ցուցամատը հանկարծակի երկարում, ցուցափայտ է դառնում, դահլիճի մեջ գտնում է փոքրիկ զարմացած, մեծ ճերմակ ժապավենով աղջկան, ու սուր եղունգը քիչ է մնում զրկի փոքրիկին իր աչքից:
– Նա՞ է իմ հետնորդը, սա՞ է թերթը: Ես էլ ասում եմ ձեր նվիրած վարդերն ինչով փաթաթեմ:
Ճմրթվող թերթի ձայնը ցավեցնում է ներկաների ականջները, համակցվելով աղջկա՝ ապակին խազող ճիչի հետ: Հանդիպում-հարցազրույցն ավարտված է:
Օշինդրի պես կանաչ սենյակի շրջանակի մեջ, պատից պատ ձգվող հազարավոր գիրք-զինորիկների հսկողության ներքո, մուգ դարչնագույն, զառամյալ մի ճոճաթոռ իր մեջ է առել ծանրաքաշ մարմնով, կապտակոհակ մազերով, մոմե ճակատը ութսունութ խազ-կնճիռներով խզբզած, գիշեր աչքերը՝ տեսադաշտը կլանող, դեմքին՝ շուրթեր խաչկապ արած, փափլիկ խոշոր ձեռքերի վրայով հոսող հազար ու մի կապտականաչ՝ մեծ ու փոքր երակներով գծած Ալվարդ Մանուկյանին:
Ճոճաթոռի դիմաց մի փոքրիկ աթոռ, կաղ աթոռ՝ փայտե, պուճուրիկ, վրան մի պստիկ գիրուկ աղջնակ, գլխին՝ գլխից մեծ վարդակապով՝ ալ կարմիր, սիրու՜ն- սիրու՜ն:
-Հիշու՞մ ես:
-Հիշում եմ:
– Ի՞նչ կասես:
– Մեծ ես:
– Ես մեծ եմ թվում: Ես ու դու նույնն ենք:
– Հա՞… Դե որ այդպես է, եկ ինձ մոտ:
Մեծ Ալվարդը գրկում է փոքրիկին՝ ամուր-ամուր, շատ կարոտած…
Քաղաքի փողոցներում անցնել չի լինում, ձեռքերը վեր տանում են Ալվարդ Մանուկյանին: Նրան տանողները՝ շլդիկ նապաստակներն են, ժամանակին գրողական շրջանակից նրան վանել փորձող սրատամ կրծողներն են, ընկերուհիներ ձևացող բամբասկոտ չաչանակներն են, լեշասեր ագռավներն են: Թափորի միջով բարձրախոսերն ու ձայնագրիչները ցցած վազում են շնգայլերը, ու թե աննշան հնարավորություն լիներ, բարձրախոսը կմոտեցնեին գրողին, մի ցնցող ռեպորտաժ կստանային, անմիջապես կճանաչվեին ու կխրախուսվեին անկախության արճիճե լումաներով…

ՄԵՆՔ՝ ԵՆԹԱՐԿՅԱԼՆԵՐՍ

Շրջապատի մարդիկ սկզբում նրա գեղեցկությունն էին նկատում, հետո՝ նրա քայլվածքի առանձնահատկությունը: Կինը շտապո՞ւմ էր, տագնա՞պ կար նրա ոտնափոխության մեջ, թե՞ նրա քայլվածքը ի բնե այդպիսին էր… Նրա մարմինը ոտքերի կամակատարն էր, նրանց թելադրմամբ ոլորվում էր, հետույքը աջ ու ձախ զարնում, կուրծքը դուրս ցցում, գլուխը ետ գցում… Ոտքերի տագնապը տանում-ուղղորդում էր նրա գեղեցկությունը… Ոտքերի ռիթմը դիրիժորն էր նրա իրանի…
Կինը անցավ Էջմիածնի գլխավոր փողոցով, թեքվեց դեպի Մայր տաճարը, չմտավ նրա բակը, այլ շարունակեց իր խռովիչ երթը դեպի Գայանեի վանքը… Մոտեցավ վանքին, մի պահ կանգնեց մուտքի առջև, ապա ոտքը դրեց նրա շեմին… և ուշագնաց ընկավ հատակին: Վրա վազեցին բակում և եկեղեցու ներսում գտնվողներն ու սկսեցին ուշքի բերել: Տարեց հոգևորականը բարձրացրեց կնոջը հատակից ու հանձնեց նրանց կողմը շտապող միջին տարիքի տղամարդուն: Տղամարդը վերցրեց կնոջը իր ձեռքերին և մոտեցավ ջրի ծորակին: Մի քանի րոպեից կինն ուշքի եկավ, նայեց տղամարդուն՝ ասես կողմնորոշվելու համար, թե որտեղ է գտնվում և ո՞վ է իր գլխավերևում թեքված տղամարդը:
– Բան չկա, – ասաց տղամարդը: – Թեթև ուշաթափություն էր… Պատահում է… Երևի այսօր բան չեք կերել…
– Հա՛, էլի… – քմծիծաղեց նրանց ետևում կանգնած պառավ մի կին: – Մոդա է դարձել… Սոված են մնում, որ նիհարեն… Էսօրվա կնիկները…
Տղամարդը խեթ հայացք գցեց պառավի վրա:
– Ի՞նչ է… Ճիշտ չեմ ասո՞ւմ… ավելի մեղմ ձայնով արտաբերեց պառավը:
Տղամարդու երկրորդ հանդիմանող հայացքի ուղեկցությամբ պառավը մի քայլ ետ գնաց:
– Ցրվե՜ք, ժողովո՜ւրդ… Բան չկա… Արև է, շոգ է… պատահում է… – դիմեց շրջապատին տղամարդը և դարձավ կնոջը. – Ես էստեղ մոտ եմ ապրում… Գնանք՝ հանգստացեք… Լա՞վ…
Կինը ոչինչ չպատասխանեց. նա նայեց եկեղեցու կողմը ու նվաղուն հայացքը ուղղեց տղամարդուն:
Տղամարդու տունը իսկապես մոտ էր: Նրան դիմավորեց մայրը:
– Մե՜ր… – ասաց տղամարդը, – ուտելու բան-ման պատրաստիր:
– Ամեն ինչ պատրաստի կա, Արտաշ ջան, – ասաց մայրը՝ հայացքը պահելով անծանոթ կնոջ վրա: Հետո աչքով արեց որդուն, որ նշանակում էր, թե ՙլավ աղջիկ է՚ ու ավելացրեց՝ ՙճաշակիդ մեռնեմ, տղաս՚: Նա վաղուց էր սպասում որդու ամուսնությանը, թոռներ ունենալուն, և Արտաշի ամեն ծանոթ կնոջը ընդունում ապագա հարսի տեղ: Եվ երբ Արտաշը իր բերած կնոջը հարցրեց՝ ՙՁեր անունը կասե՞ք՚, մայրը մեծ հարցականով սևեռվեց նրանց:
– Հեղինե… – սղաձայն արտաբերեց կինը և ուշացումով ավելացրեց, – Քերոբյան…
– Իմ անունը Արտաշես է… Ապրում եմ Երևանում… Բժիշկ եմ… Բուն էջմիածինցի եմ… Մայրս է մնացել մեր այս հին տանը… Երևի նրան էլ բերեմ Երևան… – ասաց Արտաշեսը և անհարմարությամբ զգաց, որ շտապեց իրեն այսքան հանգամանալից ներկայացնել:
Մայրը սեղանը պատրաստեց՝ հայացքն անընդհատ պահելով Հեղինեի վրա:
Հեղինեն՝ ձեռքերը ծնկներին, դիտում էր պատի վրայի լուսանկարները:
– Մոտեցի՜ր սեղանին, աղջի՜կս, – ասաց մայրը:
– Հեղինե… – կմկմաց Արտաշը, – տիկին ասե՞մ, թե՞ օրիորդ…
– Ուղղակի՝ Հեղինե…
– Մի պատառ ուտելիքը ձեր ուժերը կվերականգնի… Մոտեցե՜ք սեղանին…
– Ես սոված չեմ… Եվ պիտի Երևան վերադառնամ… Կներեք, և՝ շնորհակալություն…
Արտաշեսը իր հին ՙԺիգուլի՚-ով Հեղինեին հասցրեց Երևան:
Հեղինեն չէր կարող դուր չգալ տղամարդկանց, և Արտաշեսը ևս անտարբեր չմնաց նրա նկատմամբ: Ամեն ինչ անում էր, որ նորեն հանդիպի Հեղինեին: Վերջապես հաջողվեց. մի երեկո նրան դուրս բերեց քաղաք: Նստեցին սրճարանում, ապա Կասկադի շարժասանդուխքով բարձրացան վեր, զմայլվեցին քաղաքի տեսարանով, դիտեցին բացօթյա համերգը: Արտաշեսը ոգևորված էր Երևանով ու կաշվից դուրս գալով ցույց տալ էր ուզում Հեղինեին քաղաքի բարեմասնությունները: Սակայն ոչ մի կերպ չհաջողվեց նրան մասնակից դարձնել իր ոգևորությանը. Հեղինեն մելամաղձոտ էր: Ի՞նչ է նրա անուրախության պատճառը, հասկանալ էր փորձում Արտաշեսը և տարբեր կողմերից նրբորեն մոտենում էր այդ խնդրին: Հանդիպումից հանդիպում ավելի էր ակնհայտ դառնում Հեղինեի վիճակը:
– Այսօր տխո՞ւր ես, – հարցնում էր Արտաշեսը:
– Ոչ, – ժպտում էր Հեղինեն, բայց ժպիտի վրա քող կար, տխրության բարակ շերտ:
Ամեն անգամ տարբեր ձևերով տրված նույն հարցին Հեղինեի շուրթերին հայտնվում էր այդ ժպիտը: Հարցեր կային, որոնց վրա տաբու էր դրված Արտաշեսի համար. օրինակ՝ Հեղինեն մի փոքրիկ աղջիկ ունի և հարցնել նրա հոր մասին չէր հանդգնում Արտաշեսը: Ո՛վ իմանա՝ գուցե հայրը լքել էր նրանց, կամ երեխան անհաջող սիրո արգասիք էր… Կնոջ համար դա կշռավոր պատճառ է մելամաղձոտ լինելու: Բայց չէ՞ որ ինքը ամեն կերպ ակնարկում է, որ պատրաստ է ամուսնանալ… ՙԹեպետ շատ եմ վրաս վերցնում՝ կարծելով, որ ինձ հետ ամուսնությունը փրկություն է նրա համար՚, – մտածում էր Արտաշեսը: ՙԲայց ինքը բժիշկ է, ախր, և պարտավոր է նման հարցերի պատասխանը գտնել՚: Պատասխանը հանկարծակի ուրվագծվեց, որը անսպասելիորեն ավելի ծանր էր, քան Արտաշեսը կարող էր ենթադրել: Այդ օրը ճեղքեց Հեղինեի և Արտաշեսի միջև եղած առեղծվածային միջնորմը: Հեղինեն փողոցում երերաց, կպավ պատին, Արտաշեսը իր գրկի մեջ առավ նրան և տարավ տուն: Մի քանի օր էր պետք, որ Հեղինեի ընկճախտի ներչարչարանքը ստիպեր նրան բացվեր ու բացվեր, մերկանար ու մերկանար… Նման վիճակում մարդ, հատկապես կինը, կորցնում է հսկողությունը, և այն, ինչ ամուր փակի տակ էր պահվում փոխհարաբերությունների կանոնավորության մեջ, գլխից ձեռք վերցրածի հանգույն, առանց ափսոսանքի սեփական ես-ի նկատմամբ, մերկանում ու մերկանում է… Արտաշեսի բոլոր հարցերին պատասխան էր տալիս:
– Գլխապտույտներդ հաճախակի են դառնում… Թույլ տուր քննեմ… Ես հո բժիշկ եմ… – առաջարկեց Արտաշեսը:
Հեղինեն հնազանդորեն հանեց բլուզը, բացեց կուրծքը: Արտաշեսը լսեց նրա սիրտը, թոքերը, ստուգեց նյարդային համակարգը. ամեն ինչ նորմալ էր:
– Առողջ ես… – ասաց Արտաշեսը՝ փաղաքուշ հայացքը սահեցնելով նրա հոլանի կրծքավանդակի վրայով:
– Գիտեմ, – սղաձայն արտաբերեց Հեղինեն, ապա մատնացույց արեց կրծքի վրայի մեծ խալը: – Սա՜ է իմ հիվանդությունը:
– Խա՞լը… – ծիծաղեց Արտաշեսը: – Այս գեղեցիկ խա՞լը… Նա զարդարում է քեզ…
Հեղինեն երկար սևեռուն նայեց Արտաշեսին, ինչ-որ բան էր ուզում ասել, բայց արգելակվում էր ասելիքը բերանում, ու վերջապես խոսքը ինքնամատույց դուրս թռավ շուրթերից.
– Սա սատանայի մատն է, նրա նշանն է…
Արտաշեսը դեռ ժպտաց, նրան թվաց, թե գեղեցիկ կնոջ սեթևեթանք է, կատակ է, սակայն Հեղինեի դեմքը ուրիշ բան էր արտահայտում: Եվ այդ արտահայտության հետ հարաբերվել էր պետք… Բայց ինչպե՞ս… Ասածը անհեթհեթություն էր… Մնում էր ծիծաղը սաստկացնել.
– Կարելի՞ է համբուրել սատանայի նշանը…
Հեղինեի դեմքը խոժոռվեց՝ Արտաշեսի ծիծաղը խեղդելով իր լրջության մեջ: Խնդիր ծառացավ՝ ի՞նչ անել այժմ, ինչպես վարվել… Դրությունը և՜ զավեշտալի էր, և՜ պլստան… Անորոշության մթնոլորտը Արտաշեսի դեմքին անմտության կնիք դրեց. նա ոչինչ չէր արտահայտում: Եթե Հեղինեն շարունակեր լռել, Արտաշեսի փակուղին հեղձուցիչ կդառնար. բայց Հեղինեն փրկեց նրան.
– Հիշո՞ւմ ես իմ ուշաթափությունը Գայանեի վանքի առջև…
Արտաշեսը գլխով արեց:
– Ես չեմ սիրում եկեղեցի… Ես վախենում եմ եկեղեցիներից…
– Հետո ի՛նչ… – ուզում էր շարունակել իր խոսքը Արտաշեսը, Հեղինեն կտրեց.
– Հիշո՞ւմ ես փողոցում ես վատ դարձա… Դիմացս հայտնված հոգևորականի ինձ ուղղված հայացքից էր…
– Հնարում ես, սիրելի՜ս… Սատանա գոյություն չունի… Դա գեղարվեստական կերպար է, որ մարդկությունն է ստեղծել…
– Իսկ Աստվա՞ծ…
Արտաշեսը չգիտեր ինչ պատասխանել, որովհետև ինքը երբեք լուրջ չէր մտածել Աստծո գոյության մասին, սակայն հերքումը ևս իր ուժերից վեր էր:
– Աստվա՞ծ… Աստված կա՜… – արտաբերված խոսքը որևէ հիմք չուներ, նրա տակը դատարկություն էր: Հեղինեն այդպես էլ ընդունեց հավուր պատշաճի ասված բառերը:
Օրերն անցնում էին, Արտաշեսը նորեն, այս անգամ ավելի մանրախուզաբար կարդաց Կտակարանը, ձեռք բերեց Ռընանի, Մակդաուելի և տարբեր հայտնի և անհայտ աստվածաբանների գրականությունը՝ գտնելու համար համոզիչ փաստարկ Հեղինեին իր վիճակից հանելու նպատակով:
– Արի վիրահատենք, ջնջենք խալդ… – կիսակատակ առաջարկեց Արտաշեսը: – Հը՞… Ի՞նչ կասես…
– Սատանան իմ ներսում է… Ես դա վաղուց գիտեի… Սակայն վերջե՜րս միայն նա անտանելի դարձավ…
ՙՏարիքային է՚, ուզում էր ասել Արտաշեսը, բայց սսկեց, քանզի վիրավորական կլիներ նման բացատրությունը:
– Խալը պարզապես նշան է… Տավրո…
Արտաշեսը չէր հավատացել ոչ Աստծո, ոչ՝ սատանայի գոյությանը… Թերևս ծնվելով Էջմիածնում, վանքերը նրա համար լոկ մանկության շրջապատն էին, զբոսաշրջիկների այցելության վայրերը… Հասարակ էին ընկալվում իր կողմից. շենքեր էին, ճարտարապետություն էր… Հիմա սկսեց այցելել եկեղեցի, արահետ գտնելու համար դեպի Աստված… Միայն այս կերպ, Աստծո գոյության միջոցով հնարավոր էր սատանայի գոյության փաստը ընդունել: Կարծր էր բժշկի աշխարհընկալումը, և նա հոգնեց իր պրպտումներից. հոգնածության վրա ցինիկության ժպտաշուրթ դրոշմ կար:
Վեց ամիս անց նրանք ամուսնացան: Հեղինեի վիճակը չէր փոխվում: Նա Արտաշեսի հորդորով ամեն ինչ անում էր՝ հաղթահարելու համար իր վախերը եկեղեցիների և հոգևորականների հանդեպ: Մի քանի անգամ նույնիսկ ամուսինները փորձեցին մտնել Երևանի նորակառույց Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին: Արտաշեսը եկեղեցին ներկայացնում էր որպես ճարտարապետական կառույց, որը բարեզարդում է քաղաքը. միայն այդ ձևով կնոջը համոզեց մոտենալ եկեղեցուն: Հեղինեին վերստին այցելեց իր վախը: Վախը պարունակում էր հակակրանք նաև:
– Ես ամեն ինչ անում եմ, որ դուրս գա այդ անիրավը իմ միջից… – լալիս էր Հեղինեն: – Ախր ամեն ինչ փորձում եմ…
– Կանցնի… միայն թե դու պիտի ազատվես սատանայի գոյության մտքից… Պարզապես նյարդային շփոթ է առաջացել քո մեջ…
Հեղինեն ջղայնանում էր.
– Ես իմ ներքինը շատ լավ գիտեմ… Սատանան ծնված օրիցս է բնավորվել իմ մեջ… Նա լուռ էր երկար ժամանակ՝ քանի դեռ ես եկեղեցի այցելելու ցանկություն չէի ցուցաբերում… Թեպետ անախորժությունը եկեղեցիների նկատմամբ միշտ առկայել է… Ես չեմ սիրել նաև եկեղեցական երգերը… Ուղղակի ուշադրություն չէի դարձնում… Միտքս դրանց կողքով էր անցնում…
– Դու ներշնչվող ես և համոզել ես ինքդ քեզ՝ հաճախակի փչացող տրամադրությունդ վերագրելով առասպելական կերպարին… Ես, օրինակ, ոչ մի կերպ չեմ կարողանում մարսել Աստծո գոյության տարածված գիտակցության պրիմտիվիզմը… Բայց իմ մեջ սատանա չկա… Նա չէ, որ հուշում է, դրսևորում իմ վերաբերմունքը կրոնի նկատմամբ…
– Որովհետև դու անհավատ ես… – նյարդայնանում էր Հեղինեն: – Իսկ ես հավատացյալ եմ…
– Լավ, լավ, սիրելի՜ս… Թող այդպես լինի… – հանգստացնում էր Արտաշեսը:
Մորը տեսակցության մենակ էր գնում: Դեռ չէր հաջողվել նրան Երևան տեղափոխել… Նրան Երևան տեղափոխեց ծանր հիվանդությունը. Արտաշեսը մորը տեղավորեց Երևանի հիվանդանոցի վերակենդանացման բաժանմունքում: Ու այդ օրերին էր, որ Հեղինեն ամուսնուն տեսավ պատուհանի մոտ կանգնած, դեմքը դեպի դուրս, խաչակնքվելիս… Դժվար չէր հասկանալ, որ ամուսինը ամաչելով է խաչակնքվում և շշուկով է իր խնդրանքը ուղղում երկինք…
2006թ. նոյեմբեր

ՕՐՀԱՍ
Հայր մեր որ յերկինս ես…

Հեռապատկերը չէր երևում… Հինգ շարք տարիներ էին… Սկսեցիր քայլել… Շարքերը դարձան տասը… Վազեցիր… Ավելի արագ… Էլ ավելի թեթևակի… Ոտքերիդ տակ հողը և՜ պինդ էր, և՜ հող չկար… Հեռապատկերը այդպես էլ չէր երևում… Եվ տեսնելու, նկատելու միտում էլ չունեիր, պարզապես չէիր մտածում դրա մասին, այսինքն՝ ընդհանրապես միտք գոյություն չուներ… Ընթացքդ դարձավ արագապտույտ… Հայտնվեց երկու տարիների համակցությունը՝ ձեռք-ձեռքի բռնած, չգիտես ինչու մեղավոր ու շփոթված: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ… Ինչի՞ց եք շփոթվել… Անձրևի՞ց… Ցրտի՞ց… Անձրևաջրի կաթիլների հավերժության մելամաղձը երգող կաթկթոցի՞ց… Ասֆալտի վրայի նրա թողած հպանցիկ որմնանկարի՞ց… Օրվա երկարությունի՞ց, նրա մգլոտ միապաղաղ սահմանափակությունի՞ց… Չգիտե՜ս: Իհարկե՝ չգիտես: Այն որ պառավ, իր օրն ապրած պոռնիկը յուր փոքրիկ դստերն է բերել-ցուցադրել թաց մայթի բեմին՝ մի պատառ հաց վաստակելու նպատակո՞վ… Չէ: Իհարկե՝ չէ: Քանզի դու էլ ես նրաց նայում շաա՛տ-շաա՛տ հեռվից, դեռ տեսողության հարթակին չհասած: Քո մեջ էլ զզվանքը վերածվում է հեշտասիրության, տարպանքի… Ո՞վ ես դու: Հենց նոր հայտնված գո՞յ: Քո մի փոքրիկ կյանքի աննշան հատվածը փռելով հավերժության մարմնի վրա: Ուրեմն՝ ո՞վ ես դու: Պլագիատ, գոյագողություն, անմեղսունակ կրկնություն… Դու շարունակում ես քայլել… Ոչ, քայլդ արդեն փութաշարժ է և միաժամանակ ծույլ: Այդ պարադոքսի մեջ երկար կմնաս, շաա՛տ երկար… Հեռապատկերը նորեն անտեսանելի է… Նա վարագույրի ետևում է, որի բացողը դեռևս իրեն չի ցուցահանել: Վարագույրն այնքան հեռվում է, որ դու դրսում ես քեզ զգում, տակավին փողոցում… Փողոցը քոնն է և դահլիճ մտնելը մտքիցդ հեռու է: Շարունակի՜ր քայլել հաջորդ տարիների կապուկի վրայով: Այդ տարիները կոտրած սանդուղքի նման են, որոնց աստիճանները վեր ու վար են, նաև պակասում են տեղ-տեղ: Փույթ չէ, որ երբեմն-երբեմն ոտքդ ընկնում է երկու սանդղոտների արանքի պարապուտի մեջ: Դեռ աստիճանները շարունակվում են, և դրանց հաշիվը դու չես ուզում իմանալ… Եվ ինչի՛դ է պետք… Դու ոչ առաջինն ես, ոչ՝ վերջինը: Սակայն դու միակն ես: Տարիների հաջորդականությունը լղոզվում է հետզհետե, նրանք միակցված են, բոլորաձույլ՝ արյունով ու թարախով, մթությամբ և լույսով, վախով ու լկտիությամբ, խրախճանքով ու եռանդախեղդ տենչանքով, հավատով ու անհավատությամբ… Թեպետ քեզ հավատ դեռևս պետք չէ, նրա հետագիծը գետնի վրա է… Երկնքում ամպերն են՝ զավեշտալի ու նկարուն, որոնց մեջ ինչ ասես կարող ես գտնել…
Տարիների շարքը մարմնալուծվում է, կերպափոխվում մի ընդհանուր ճահճանման մակերեսի: Փայլ կա վրան, բայց աղտոտ, տաղտուկ ու սիրտհատնուկ է: Ու ոտքի առջև ոտք ես դնում այդ լխճոր թանձրուկի վրայով… Եզրը նրա հանկարծ առջևումդ է հայտնվում ու դու նշմարում ես վարագույրը.. Միայն նրա ժանգապատ շոշորթը, որի ետևում հետնադռան տարտամ ուրվականն է գծագրվում: Տարիների երկար շարանը խտանում է, և նրանից կազմված մի խլյակ մնում է ոտքիդ տակ և մտքիդ մեջ: Դու սկսում ես պատեպատ զարնվել՝ դուրս գալու համար այդ ներբակված տարածքից, սակայն գնալով ավելի է փոքրանում տարածքը… Ընկճախտը խեղդում է քեզ… Դու երբեք չէիր կարող, նույնիսկ մղձավանջի մեջ, երևակայել այդ տարածքի հեղձուցիչ օդը: Տարիներիդ երկայնահանդերձ, հոլովաբան, այլևս կծկված զետեղվածքը ոտքիդ տեղ չի անում: Մի պահի առկայծում ունի լոկ: Միայն մի՜ պահի, մի ակնթարթի, Աստվա՛ծ իմ, մի՜ ակնթարթի… Նայում ես երկնքին. գուցե այդտեղ մի նեղ սահանք բացվի, որից մի նոր հեռապատկեր տեսանելի դառնա… Երկնային խաղուն անծայրածիր լույսի մեջ կորցնում ես գծագիրդ և նորեն հայտնվում ես անելանելի նիստիդ վրա: Ուժդ, հնարամտությունդ, ճամարտակությունդ հերիք չեն անում գոնե առեղծվածային ա՜յս ելքի արահետը գտնել՝ դուրս գալու համար սույն նեղվածքից, թեկուզև դժոխք մտնելու պայմանով, բայց դուռը իր կամքն ունի, ի՜ր ինքնամփոփվածությունը: Անգամ կմախքդ կամաց-կամաց անհամբերությունից վերևանվելով, մաշկից առաջ է անցնում՝ մղվելով դեպի պակուցիչ ելքը: Եվ տակավին օրհասական վիճակդ շարունակվում է, շարունակվո՛ւմ է, շարունակվո՛ւմ է…
2006թ. Երևան, իմ գրադարանը:

Դավթի սիրտը ցավեց մարդկանց հաշվառումից հետո:

Դավիթն ասաց Տիրոջը. «Մեծ մեղք գործեցի արվածի համար: Արդ, ով Տեր, ներիր քո ծառայի մեղքը, քանզի մեծ հիմարություն արեցի»:

Գիրք Թագավորաց Բ

-Սուտ է, սեր չկա,- ճչաց տասներեքամյա որդիս, քիչ մնաց թեյի բաժակը շպրտի էկրանից հավերժական սիրո մասին երգող արտիստի վրա և հուսահատությունից հեկեկալով դուրս փախավ: Նրա պոռթկումն անակնկալ էր, պատճառներին անտեղյակ էի: Ավագ քույրն ասաց, որ սիրահարված է համադասարանցի Աննային` ընտանիքով Ամերիկա գաղթող Կառլենի կրտսեր աղջկան: Հիշեցի, որ նման մի պատմություն հինգ տարի առաջ արդեն լսել եմ: Նոր-նոր էր դպրոց գնում, բայց հասցրել էր սիրահարվել զույգ քույրերից մեկին և էլի տխուր ու ջղագրգիռ էր, երբ նրանք էլ հեռացան Հայաստանից: Բայց հիմա ավելի ծանր էր տանում, որովհետև հասուն էր, և ըստ քրոջ` զգացմունքն անպատասխան չէր: Տարօրինակ էր, որ տղայիս մտքով էլ չէր անցնում հետևել իր սիրուն, ինչը բնական կլիներ նրա տարիքի համար, գնալ նրա հետևից, գոնե երազել այդ մասին: Նա իր գյուղը, իր հայրենիքը, իսկ ավելի ստույգ` իր ազգի պատմությունն առավել թունդ էր սիրում: Ապագա ուղղափառ ազգայնական էր, ինչից զգուշանում էի. զոհաբերվելու` միակ որդուս տարեցտարի ընդգծվող պատրաստակամությունն ինձ վախեցնում էր, քանզի դրա կարիքը շուտով կարող էր զգացվել:

Օրեր անց ես նրան առաջարկեցի հաշվել, թե քանի մարդ է գյուղից հեռացել, գնացողնե՞րն են շատ, թե՞ մնացողները: Չգիտեմ, թե ինչը ոգևորեց տղայիս, բայց ծափ զարկեց ու խանդավառված մեզ միացավ նաև կրտսեր քույրը: Սկզբում մեր մարդահամարը հեշտ էր թվում: Անցած դարի հիսնականներին կառուցված գյուղն ընդամենը հինգ զուգահեռ փողոց ուներ, որոնց բոլոր տները պատկից էին:Մերը առաջին փողոցի հենց առաջին տունն էր: Բարձրանալով մեր տանիքին, կարող էինք հասնել մինչև գյուղի կեսը, մինչև խաչմերուկ: Բայց տանիք բարձրանալու հարկ չկար` մենք կարող էինք մտնել բոլոր տները հիշողությամբ:

Փլվող մեղեդի

Ամստերդամից Մոսկվա թռչող ինքնաթիռի միջին սրահում հիսունը մեկ-երկու տարի առաջ բոլորած մի վրացի սկզբում վավաշոտ ժպիտը դեմքին տնտղում էր դստեր հետ ճամփորդող Ելենային, հետո մի քանի անգամ անպարկեշտ աչքով արեց, իսկ քիչ անց ձեռքի նշաններով բացահայտորեն սեռական կապի հրավիրեց: Գիշերային չվերթի ուղևորներից փորձառուները քնած էին, մյուսները ճգնում էին քնել և միայն մի քանիսը ամենատարբեր զբաղմունք էին գտել` ինքնաթիռի թևի թարթող կարմիր լույսին հետևելուց մինչև լրագիր թերթատելը: Վրացին վստահ էր, որ իրենց ոչ ոք չի նկատում: Ելենան դստերը պատվիրեց տեղից չշարժվել, ոտքի կանգնեց և քայլերն ուղղեց դեպի ինքնաթիռի երկու զուգարաններից հետնամասայինը: Տղամարդը, մեկ րոպե չանցած գնաց նրա հետևից և դուռը կիսաբաց տեսնելով` վայելքի մերձավորության զգացողությունից հոգոց հանեց: Մի քանի վայրկյան անց ինքնաթիռի ուղևորները` քնած, թե արթուն, ցնցվեցին տղամարդու աղիողորմ ոռնոցից և հայացքով ուղեկցեցին դեպի իր տեղը վերադարձող վսեմաքայլ Ելենային, ով միայն քմծիծաղեց աղջկա` <<սպանեցի՞ր >> հարցին ի պատասխան, հանդարտորեն տեղավորվեց ու ձեռքն առավ հանքային ջրի բաժակը:

Աղջնակը ազատ խոսում էր գերմաներեն և ֆլամանդերեն, բայց իր կարճ կյանքի վերջին տարիների փորձը հուշում էր գաղտնի հարցը տալ հայերեն, թեկուզ և դժվարությամբ արտասանվող: Նա մորից թաքուն ձեռքը տարավ դեպի ոտքերի տակ դրված կաշվե ոչ մեծ պայուսակը, բացեց շղթան, ձեռքը մտցրեց մեջը, շոշափելով գտավ ապակյա ամանը, կարողացավ անշշուկ նաև կափարիչը բացել, մատները խրեց անոթի հողի մեջ ու կրկնեց.

-Սպանեցի՞ր:

Ելենան կոպտորեն քաշեց աղջկա ձեռքը, նախ կափարիչը փակեց, հետո պայուսակի շղթան, ապա տեղավորեց ինքնաթիռի վերին դարակում և դստեր հարցն անպատասխան թողնելով, փակեց աչքերն ու ինքն իրեն խաբելով` մտածեց, թե կարող է մի քանի րոպե քնել: Այդ պահին քափ քրտինք մտած վրացին ուղևորների զննող հայացքների ուղեկցությամբ իր տեղն էր վերադառնում: Նրան մոտեցավ ռուս գեղեցկուհի ստուարդեսան և փորձեց իմանալ աղմուկի պատճառը, բայց նա ձեռքը հուսահատ թափ տվեց և զգույշ, ծանր վիրավորի շարժումներով նստեց իր տեղը:

Ելենան փակ աչքերով նորից ու նորից մտածում էր նույն հարցի մասին, որ տանջում էր իրեն սկսած այն պահից, ինչ վերջնականապես վճռել էր այս ուղևորությունը կատարել. արդյոք ամուսինը մահից առաջ նամակ չի գրե՞լ մորը կամ եղբորը, ում պիտի հանձներ շիրմաթմբից վերցրած հողն ու թաղման տեսաժապավենը, իրենից թաքուն հեռախոսազրույց չէ՞ր ունեցել նրանց հետ: Այս հարցի պատասխանը շատ բան չէր փոխելու ոչ ուղևորության նպատակների, ոչ էլ երթուղու մեջ, սակայն Ելենան չէր սիրում անորոշ վիճակներ և փորձում էր վաղօրոք ճշտել իր պահվածքը, մշակել այդ մարդկանց հետ հարաբերվելու եղանակը, որովհետև գիտեր` ինչքան էլ նրբանկատ մնան, այնուհանդերձ բազմաթիվ հարցեր են տալու: Ելենան պիտի համոզված լիներ, որ գաղտնապահությունը, ի տարբերություն մարդկային այլ արժանիքների ու բնավորության գծերի, չլքեց ամուսնուն տառապանքի հինգ տարիների ընթացքում:

Նա բացեց աչքերը, նայեց կուչ եկած, դեպի պատուհանը թեքված դստերը ու չհասկացավ, թե ինչից է նեղացել. վրացուն չսպանելու՞, թե հոր շիրմաթմբից վերցրած հողի հետ խաղ անել թույլ չտալու: Մի քանի վայրկյան զննելով անշարժ նստած աղջկան, մայրը զղջաց, որ նրան վերցրել է իր հետ, որովհետև, հասկացավ, որ եթե ամուսնու հարազատները նրան էլ հարցեր տան, աղջիկը շատ բան կպատմի:

Աղջիկն, ի տարբերություն որդու, ավելի հոր հետ էր կապված, որովհետև երկու տարեկան էր, որ հայրը սրտի առաջին կաթվածը տարավ, դարձավ անաշխատունակ, մնաց տանն ու ինքն էր խնամում Սիլվային: Աղջիկը գլխի էր ընկնում, որ ծնողների հարաբերություններն անհարթ են, ի՞նչ գլխի ընկնել, սկզբում ակամա էր լսում նրանց վեճերը, հետո արդեն բանն այնտեղ հասավ, որ երեխաների ներկայությունն այլևս չէր զսպում: Սիլվան չէր կարող բացատրել, թե ինչու էր ինքն այդ վեճերի ժամանակ մտքում հորը պաշտպանում, ինքը վեճից ոչինչ չէր հասկանում, բայց տեսնում էր, կռահում, որ հայրը խեղճանում է, պարտվում, նա միշտ պաշտպանվողն էր, մայրը` հարձակվողը: Տղան, որ սովոր էր հորը միշտ նախաձեռնող ու տիրական տեսնել, ամաչում էր նրա համար, և հոր խեղճանալուն համընթաց ամոթի զգացումը կամաց-կամաց փոխվեց արհամարհանքի: Նրան դուր էր գալիս մոր աշխուժությունը` հոր դանդաղամտության համեմատ, մոր վճռականությունը` հոր մշտական երկմտանքների համեմատ: Մայրը նրան թվում էր թարմ, երիտասարդ ու գեղեցիկ, ի տարբերություն հոր, որ ճաղատացել էր, գիրացել կլորանալու աստիճան: Նրանց տարիքների տարբերությունը տասը տարի էր, սակայն փորձությունների միջով անցած Ելենան այնքան երիտասարդ էր մնացել, որ ամուսնուն ավելի դուստր կսազեր: Առաջին կաթվածից հետո նա դարձավ փնթփնթան, նեղսրտում, դժգոհում էր, մեկ անգամ զգուշորեն խոսք բացեց հետ` Հայաստան վերադառնալու մասին, սակայն Ելենան այնքան վճռական արտաբերեց «այդ մեկը մտքիցդ հանիր», որ վախեցած մտածեց, թե կնոջը չի ճանաչել այս բոլոր տարիների ընթացքում:

– Մոռացիր Հայաստան բառը, ես դժոխք կգնամ, բայց այլևս հետ չեմ դառնա: Հիշիր, թե այստեղ հասնելու համար ինչերի միջով անցանք:

Վայրի շների կաղկանձը Ելենայի ականջներից այլևս երբեք դուրս չի գա: Անտառի թավուտներով ձգվող կածանն անվերջանալի էր թվում: Ոտքերն ինչ որ պահի դադարեցին ցավել ու տեղափոխվում էին մի տեսակ ինքնստինքյան, իսկ թևերը հրաժարվում էին գրկած պահել մեկ տարեկան աղջկան ու քարշ տալ ճամպրուկը: Արդեն քանի ժամ էր, ինչ քայլում էին և այդ ամբողջ ընթացքում նա ամուսնու հետ ոչ մի բառ չէր խոսել: Մի պահ ուզեց խնդրել նրան, որ թողնի անծանոթ երեխային ու թեթևացնի իր բեռը, սակայն զգաց, որ երեք անչափահաս երեխաների հետ ճամփա ընկած կնոջն օգնելը նրա համար սփոփանք էր ամոթալի այս երթի ողջ ընթացքում: Գրկել էր երեքից ամենածանրին, նույն ձեռքին ծանր ճամպրուկ էր, հարազատ որդու ձեռքն էլ երկու այլ պայուսակի հետ էր բռնել: Տարին չբոլորած երեխային իր գրկում պահելը Ելենան մայրական բնազդով ավելի ապահով էր համարում, թեպետ երբեմն գայթում էր, ոտքն առնում էր ինչ որ բանի, թվում էր, թե ահա կփռվի բերանքսիվար, սեղմում էր մանկանը կրծքին և ցանկանում, որ Սամվելը թողնի օտարին, գա ու իր ձեռքից զոռով առնի Սիրանուշին: Ուղեկցողն ուշադրություն չէր դարձնում թափորից եկող սկզբում տրտունջների, հետո նաև բացահայտ դժգոհությունների վրա: Նա շատ անգամ էր անցել նույն ճանապարհը և գիտեր, որ մինչև լուսաբաց պիտի հասցնեն անցնել պետական սահմանն ու գոնե մի քանի կիլոմետր խորանան անտառի գերմանական մասում, որից հետո կարելի էր ամբողջ օրը հանգստանալ, որպեսզի գիշերով դարձյալ ճանապարհ ընկնեն: Թափորի մեկ այս, մեկ մյուս ծայրից բռնկվող մանուկների լացի ձայնը հունից հանում էր ուղեկցողին.«սսկացրեք», պահանջում էր ու առաջ շարժվում: Երթը ոչ միայն անտեսանելի պիտի մնար, այլև անլսելի: Սամվելն էլ հոգնել էր, քրտինքը մազերից ու ողջ մարմնից ծորում, հասնում էր ոտնաթաթերին: Քայլքն ակամա էր, անգիտակից: Նրա ընդարմացած ուղեղում խառնվել էր իրականի ու երևակայականի սահմանը: Նայեց դիմացից քայլող ուղեկցողին ու չգիտես, թե հիշողության որ խորքերից դուրս բերեց մի ծանոթ պատկեր. Ինքն այսպես քայլել է ամբողջ կյանքում, քայլել ուղեկցորդների հսկողությամբ, քայլել անապատով` ծարավ ու անոթի, քայլել ուժասպառ: Հիշեց նույնիսկ, որ ամեն անգամ ցանկացել է հարձակվել մի քանի զինված պահակների վրա, խլել զենքը, բայց միշտ վարանել է, երկմտել, ինքնն իրեն սփոփել է, թե մոտ է քայլերթի վերջին հանգրվանը: Վարանեց նույնիսկ այն ժամանակ, երբ իր աչքի առաջ բռնաբարեցին Ելենային: Բռնաբարության պատկերը նորից անցավ աչքի առջևով. Ելենան օգնություն էր հայցում: Նա վճռեց մեկնդմիշտ փոխել սեփական ճակատագիրը, լինել նախահարձակ, ինչ են մեկ տասնյակ զինվորները գաղթող հազարավոր տղամարդկանց համեմատ: Վստահ էր, որ կմիանան, ինչպես ինքը կմիանար, եթե ուրիշ մեկը որոշեր վերջ տալ հավերժորեն ստորացնող այս երթին: Վայր դրեց ճամպրուկն ու գրկի անծանոթ երեխային, բաց թողեց նաև հարազատ որդու ձեռքը, վազեց հասավ առջևից քայլող ուղեկցողին, բռունցքի հուժկու հարվածով խփեց, գետին տապալեց, հետո կոկորդը բռնելով սկսեց խեղդել: Տղամարդիկ վրա պրծան ու նրա ձեռքերից ազատեցին զոհին: Կանանց ու երեխաների վայնասունը սթափեցրեց. ձեռքերը թուլացան. իր առջև իրենցից մեկն էր` անապատով քայլող մի բախտակից: Նորից վրիպել էր, թզաչափ անգամ չէր կարողացել փոխել իր ճակատագրի ընթացքը: Մինչ ծեծվածը հազալով ու խռխռալով տեղն էր բերում շնչառությունը, Սամվելը լիովին վերագտավ իրականության զգացումը, խեղճացած նայեց Ելենային: Կինն արտասվում էր: Ուղեկցողն էլ դժվարությամբ ըմբռնեց կատարվածը, գրպանից հանեց ծալված դանակը, բացեց, ոտքի ելավ, սրբեց արյունը պատռված շրթունքից, պատրաստվեց հարձակման, սակայն տղամարդկանց միջև կանգնեց Ելենան` երեխան գրկին: Նրան էլի մարդիկ միացան: Ծեծվածը, չիմանալով անելիքը, մի քանի վայրկյան այս ու այն կողմ նայեց, հետո դանդաղ ծալեց ձեռքի դանակը, շպրտեց անտառի մացառների մեջ, շշնջաց. «շարժվեցինք» ու առաջ ընկավ:

Ուղեկցորդուհու վայրէջք ազդարարող ձայնը սթափեցրեց Ելենային: Սիլվան քրտնել էր քնի մեջ: Թեքվեց դեպի պատուհանն ու քաղաքի լույսեր տեսավ:

-Միթե՞ արժե, որ ինքս պատմեմ,-մտածեց հոգնած,-միևնույն է, աղջիկն ամեն ինչ կհայտնի:

Ելենան արդեն լիակատար իրավունքներ ուներ Նիդեռլանդներում, ընտրելու և ընտրվելու իրավունքն էր մնում, այդ էլ ձեռք կբերեր երեք տարուց: Վստահ էր, որ երկարամյա հետապնդումներն ու ստուգումներն ավարտվել են, բայց զգուշությունը դարձել էր բնավորություն, և միայն դա էր պատճառը, որ ընտրել էր Ամստերդամ-Մոսկվա-Երևան երթուղին: Թռիչքի առաջին հատվածը մեկ անձնագրով էր անցնելու, հաջորդը`նախկին հայկականով: Չորս ժամ պիտի անցկացներ Մոսկվայի օդակայանում: Աղջիկը թնկթնկում էր, հոգնել էր գիշերային թռիչքի անհարմարություններից:

-Արե՞լ է որևէ զանգ,որին տեղյակ չեմ, ինձնից թաքուն նամակ չի՞ գրել,- նորից ու նորից միտքը տանջում էր միակ հարցը:

Որոշեց հետքերը կորցնելու համար օդակայանից հեռանալ քաղաք և ժամեր անց հետ վերադառնալ: Միտքը, որ այս զգուշությունն ինքը բանեցնում է անհարկի, որ դա երկար է հետապնդելու իրեն, առաջին անգամ չէր այցելում և ամեն անգամ նվաստացնող տանջալի վերհուշի առիթ տալիս: Տարիներ շարունակ հագնվում էր թրքուհու նման` փնթիությամբ չափազանցնելով իր խաղացած կերպարի գեղջկական ծագումը: Անգամ մազերը հազվադեպ էր սանրում: Գուցե չափից ավելի ջանադիր էր, բայց կշեռքի նժարին շատ բան էր դրված` մեկին իր և իր ընտանիքի ապագան, մյուսին իր պահվածքը:Չէր կարող թույլ տալ,որ այստեղ էլ իրենց հետ վարվեին այնպես, ինչպես Գերմանիայում: Եթե մեկ օր առաջ, գիշերով չփախչեին հարևան երկիր, ապա հաջորդ օրն իսկ բռնի արտաքսվելու էին Հայաստան:Չպիտի կրկնեին նույն սխալները, հազարապատիկ ավելի զգույշ պիտի լինեին: Նա իսլամական կրանական տոնացույց էր ձեռք բերել և լրացուցիչ նամազներով նշում էր դրանք: Ծունկի գալով, բարձրաձայն Ալլահ էր կանչում հավանական հետապնդողին լսել տալով, իսկ մտքում ներում էր հայցում Աստծո միակ որդու անունը կրկնելով: Ամուսինը թեպետ փոխել էր անունն ու ազգանունը, բայց ազգությունը նույնն էր, նա կարող էր շարունակել հայի իր սովորույթներն առանց բռնվելու վտանգի: Իսկ ինքն անգամ հացն էր թխում գազօջախի վրա: Միթե՞ չէր կարելի ճանապարհ ընկնելուց առաջ մտածել այդ մասին, միթե չէր կարելի խառնամուսնական քաղաքաբնակ զույգի փաստաթղթեր ձեռք բերել: Ինչու՞ ամուսինն այդ հարցում շրջահայաց չեղավ, չէ որ կյանքում ամեն բան այնքան էր կշռադատում, տալիս-առնում, որ ընկերների շրջանում դանդաղամիտի համբավ ուներ: Ինչու՞, ուրեմն այս հարցում հեռատես չեղավ: Գերմանիայի դասերը Նիդեռլանդներում շատ պետք եկան: Այնտեղ Ելենան անզգուշաբար սկսեց գաղտնի աշխատել: Մյունխենի ռեստորաններից մեկում գիշերները աման էր լվանում: Վարձը շատ չէր, բայց Ելենան այնտեղից կապոցով ուտելիք էր տուն տանում: Հետո էլ ավելի անզգուշ եղավ ու համաձայնեց ցերեկները բախտակից հայերի երեխաներին թաքուն գրել-կարդալ սովորեցնել: Դա էր նրա հիմնական մասնագիտությունը, տասերեք տարի աշխատել էր դպրոցում: Հենց ազգակիցներն էլ մատնեցին, որ Ելենան թրքուհի չէ, և իշխանությունները արտաքսման որոշում կայացրին: Նիդեռլանդներում նա աշխատում էր չշփվել հայերի հետ, իսկ ձյութի պես կպչողներին փորձում էր համոզել, թե ինքն իսկապես հայ չէ, և խոսելիս առոգանության մեջ հատուկ շեշտեր էր դնում:

Սիրանուշը Մոսկվայից Երևան թռչող ինքնաթիռում բազմաթիվ հայերի տեսնելով, հայերեն գոռոց ու հայհոյանք, զրույց ու կատակ լսելով, մոր համար անսպասելի աշխուժացել էր, թեքվում էր խառնվում հետևի շարքում նստած զույգի զրույցին: Սրանք երես էին տալիս աղջկան, հոգու հետ խաղում: Երեխան ասես թոթափել էր ճանապարհի հոգնածությունը, ստեպ-ստեպ փարվում էր մորը, համբուրում այտը կամ պարանոցը: Ելենան անտարբեր մանկան գգվանքներին, միայն դստեր գլուխն էր շոյում ու շարունակում էր մնալ իր հուշերի հետ:

Նիդեռլանդներ հասնելուց կես տարի չանցած Սամվելն առաջին կաթվածը ստացավ: Էլի ամբողջ հոգսը Ելենայի ուսերին մնաց: Մինչ այդ, մեկ-երկու անգամ ամուսինը կարողացել էր ժամավարձով նավ բեռնաթափելու գործ գտնել Ամստերդամի նավահանգստում: Տղամարդը կորցրել էր հույսը, չէր հավատում,թե իրենք երբևէ կարող են հաջողել, դժգոհում էր, փնթփնթում, բայց միայն մեկ անգամ շիտակ ասաց.«Իզուր քեզ լսեցի: Պետք է Հայաստան վերադառնալ»: Ելենան այն ժամանակ այնքան կտրուկ ու չոր պատասխանեց, որ Սամվելը հասկացավ. իրենց հարաբերություններն այլևս երբեք առաջվա պես չեն լինի: Առաջ իր խոսքը քննարկման ենթակա չէր, ինքն էր ընտանիքի միահեծան տիրակալը, և կինը լսում ու սիրով էր ենթարկվում:

«Դե, իհարկե սիրով պիտի ենթարկվեի, -մտածեց Ելենան,- տասնիննը տարական էի, ամուսնացա երեսուն տարեկան փորձված տղամարդու հետ: Հայաստանից հեռանալն իմ միակ որոշումն է եղել, որ կարողացել եմ համոզել նրան: Մեկ էլ մինչ համալսարանն ավարտելը չհղիանալս: Երկուսին էլ դժվարությամբ եմ հասել: Այլ կարևոր որոշում ես իմ ընտանիքում չեմ կայացրել»:

«Այդ մեկը մտքիցդ հանիր, մենք երբեք հետ չենք դառնա: Եթե շատ ես ուզում, մենակ վերադարձիր»: Ելենան հասկացավ, այս պատասխանը Սամվելը որպես ապահարզանի առաջին հայտարարություն ընկալեց, փոքր ինչ մեղմացրեց տոնն ու ավելացրեց.«Եթե Հայաստանում ինֆարկտ ստացած լինեիր` հիմա դիակ էիր»: Սամվելը միայն դառը քմծիծաղեց, հասկացավ, որ տանուլ է տվել իր կյանքի գլխավոր մարտն ու քրթմնջաց.«Այնտեղ ես կաթված չէի ունենա»: «Բայց դա ճիշտ չէր»,- անդրադառնալով ամուսնու պատասխանին` մտածեց Ելենան Մոսկվա-Երևան չվերթի ինքնաթիռի մեջ նստած:Աշխատանքի հետ նա Հայաստանում շատ բան կորցրեց`դիրք ու հարգանք, ընկերներ ու վստահություն, հումորն ու իրեն թևաթափ արած ժպիտը, վերջապես բարեկեցիկ ապրելու հնարավորությունը: Ինչ ասես, որ չփորձեց, ընտանիքը արժանապատիվ պահելու համար: Հեռավոր գյուղերից անասունի մորթի էր բերում, դարձնում կաշի, կոշիկ կարում ու տանում Ռուսաստանի հեռավոր քաղաքները` վաճառելու: Բան դուրս չեկավ: Մի քանի անգամ Պարսկաստան ու Թուրքիա գնաց, օճառ էր ներկրում, քաղցրավենիք ու բուսական յուղ, բայց էլի ձախողվեց, որովհետև առևտուրն իր էությանը խորթ էր. «Այնպես որ, անարդար էր, որ ուզեց իր մահվան մեղքն իմ հոգուն բարդել»:

Մինչ Ալեքսին հանդիպելը, մեկ տարի էր արդեն, որ չէին կիսում ամուսնական անկողինը: Կաթվածը Սամվելից տղամարդկությունն էլ էր խլել, թեպետ Ելենան կարծում էր, որ նա կեղծում է, որ գարշում է իրենից որպես լայնափեշ, փնթի ադրբեջանուհու, և ատում` որպես իր ճակատագրի հունը շեղած սատանայի: Բաքվեցի հարուստ հրեա էր, որ հաստատվել էր Ամստերդամում: Նա Կարմիր խաչի գրասենյակում ասել էր, թե ցանկանում է օգնել իր նախկին հայրենակիցներին, և նրան բերել էին գյուղ` Ելենայի մոտ: Ալեքսն առաջին իսկ զրույցից հասկացավ, որ Ելենան խաբում է իշխանություններին, բայց նույնիսկ ակնարկ չարեց, թե գլխի է ընկել նրա գաղտնիքի մասին: Մեկ շաբաթ անց ընտանիքն Ալեքսի միջնորդությամբ տեղափոխվեց մայրաքաղաք: Նոր բնակարանն ընդարձակ էր ու բարեկարգ: Այն ամբողջովին նոր կահույքով էր լցված: Զգեստապահարանն էլ լի էր նոր, թանկարժեք կոշիկներով ու հագուստով, բայց Ելենան վախենալով բացահայտվելուց, դեռևս իր քրջերով էր ծածկում մարմինը: Բարերարը եկավ ճիշտ մեկ ամիս անց և Ելենային տեսնելով իր հնոտիի մեջ` քրքջաց: Խնդրեց, որ հերթով փորձի պահարանի հագուստը, բայց հետո փոշմանեց, բռնեց ձեռքից ու տարավ նստեցրեց իր մեքենան: Այդ գիշեր Ելենան տուն վերադարձավ շատ ուշ. ընտանիքի անդամներն արդեն քնած էին: Կանգնեց հայելու դեմ ու երկար, երկար նայեց ինքն իրեն ու թվաց, թե նույնիս իր հարսանիքի օրն այդքան գեղեցիկ չի եղել: Ալեքսի շնորհիվ, տղան դեռ չափահաս չդարձած, իր սեփական հիմնարկն ունեցավ և տասից ավել աշխատող, որոնք գորգի չոր մաքրման պատվերներ էին կատարում: Ափսոս, որ մեքենան էր շատ արագ վարում: Հասցրել էր երկուսը ջարդուփշուր անել ու ինքն էլ վնասվածքներ էր ստացել: Հիմա սա է Նիդեռլանդներում Ելենայի գլխավոր հոգսը: Նոր տուն տեղափոխվելուց կես տարի էլ չանցած ստացան փափագած կարգավիճակը: Ամուսնու ամենածանր գործը աղջկան նախակրթարանից տուն բերելն էր ու հետը զբաղվելը, մինչ Ելենան կվերադառնար աշխատանքից:Իսկ աշխատում էր Ելենան բարձր տեխնոլոգիական մի ֆիրմայում: Ուսուցման մի քանի ամիսների ընթացքում բնատուր օժտվածության ու աշխատասիրության շնորհիվ այնքան բան սովորեց, որ տիրապետում էր մասնագիտության բոլոր նրբություններին: Աշխատանքային հենց առաջին ամսում հասցրեց դատ բացել իրեն փախստական բառով վիրավորած գերմանացի ղեկավարի դեմ ու շահեց: «Ես հաղթեցի, Աստված իմ, հաղթեցի»,- կրկնում էր այդ օրն անընդհատ մտքում ու բարձրաձայն և միայն գերմանացու դեմ դատը նկատի չուներ:

«Զվարթնոց» օդանավակայանում մայրն էր դիմավողը և քույրն իր ամուսնու հետ: Հայաստանից իր բացակայության ութ տարիների ընթացքում թե իր և թե ամուսնու հայրերը մահացել էին: Եղբայրն իրենից հետո հեռացել էր երկրից ու մայրը մենակ էր ապրում: Դիմավորողների մեջ ամուսնու եղբորը չտեսնելով թեթևացած շունչ քաշեց: Երևի մայրը հարկ չէր համարել նրանց հայտնել իր ժամանման օրը: Մեջտեղից դուրս եկավ հարցը, թե ում տանն է օթևանելու` միայնակ մնացած մոր, թե ամուսնու ծնողների, ուր , մինչ բնակարան ստանալն ապրել է յոթը տարի: Որքան էլ քույրը փորձում էր Ելենայի ուշադրությունը հրավիրել Երևանի նոր կառուցված շենքերի, լույսերի ու շքեղության վրա, վերջինս գլուխը մոր կրծքին դրած, իր դստեր մազերն էր շոյում անտարբեր: Հետո բոլորի համար անսպասելի, խնդրեց մեքենան կանգնեցնել, իջավ ու կաթկթացող անձրևի տակ քայլեց փողոցով: Հասավ երաժշտական դպրոցին: Սամվելն էր կառուցել: Շահագործման հանձնելուց հետո ստացած պարգևատրությամբ մեքենա գնեցին: Ճիշտ տասնհինգ տարի առաջ էր: Ասես դար էր անցել, ասես մի քանի կյանք էր հասցրել ապրել: Ելենան դասերից հետո գալիս էր այստեղ: Ամուսինը նրան պատմում էր, նկարագրում` որտեղ են լինելու դասասենյակները, որտեղ բեմն ու դահլիճը: Շենքը քայքայված էր, կողասալիկները ջարդոտված թափվել էին պատերի տակ, պատերը թեքված էին և Ելենային թվաց, թե հենց հիմա փուլ կգան իր վրա: Ճչաց ու վազեց դեպի մեքենան: «Ուրեմն դա էլ էր սուտ»,- մտածեց գլուխը մոր կրծքին հանգստանալով,-« ընկերներն ասում էին, թե քաղաքի ամենալավ շինարարն է»:

Երկրորդ կաթվածը անշնչացրել էր նրան անմիջապես ու այդ պահին միայն դուստրն էր կողքին:

Մեկ անգամ էլ մեքենան կանգնեցրեց Օպերայի շենքի մոտ, հորդացած անձրևի տակ կտրեց անցավ հրապարակը, հասավ Բուզանդի փողոցի անկյունը, տեսավ նորակառույցները, հասկացավ, որ այլևս չկա հին տունը, որի բակում կանգնեցնում էին մեքենան միտինգների գալիս: Քանի անգամ են գիշերել մեքենայի մեջ կամ արձաններից մեկի պատվանդանին իրար գրկած նստելով:

-Մամ, մրսում եմ,- ասաց Սիրանուշը և նոր միայն Ելենան նկատեց, որ աղջիկն իր հետ է, ձեռքն էլ իր ափի մեջ:

Ամուսնու ընտանիքի հետ հանդիպումը թեև ջերմ չէր, բայց և իր սպասածի չափ պաշտոնական էլ չէր: Սկեսուրը միայն արտասվում էր: Որդու մահվան լուրն առնելով` պապանձվել էր: Արտասվում էր ու համբուրում, համբուրում: Իրեն էլ, բայց ավելի շատ գրկում հարմար տեղավորված թոռանը: Նույն օրն աճյունասափորը թաղեցին պապենական գերեզմանոցում:

Ելենան գիտեր, որ առնելով մահվան լուրը հարազատներն այստեղ հոգեհանգստի ու թաղման արարողակարգ էին կատարել, սակայն տեսնելով ամուսնու նկարով շիրմաքարը` չկարողացավ զսպել հեկեկոցը:«Սամվել Առաքելյան. 1954-2000թթ »: Եղբայրը բահով քանդեց հողն ու ապակյա ամանը տապանաքարի տակ խցկելուց հետո անձայն սնկրտալով հողն էլի տեղը լցրեց:

Նորից էին հոգեհաց տալու: Ահագին բազմություն էր հավաքվել: Ելենային թվում էր, թե բոլորը գիտեն իր գաղտնիքը, թե իրեն նայում են թշնամացած: Առաջարկեց, որ մինչ սեղան նստելը դիտեն ամուսնու եվրոպական թաղման տեսաերիզը: Հետո, երբ տեղավորվեցին սեղանների շուրջ, Սամվելի մանկության ընկերը, ով իրենց հարսանիքի ու որդու կնունքի քավորն էր նաև, բաժակ բարձրացնելով` ասաց.«Հայի բախտ է: Ճիշտ է, տարբեր անուն ազգանուններով, բայց երկու գերեզման ունեցավ մեր Սամվելը: Հայը կամ անթաղ է մնում, կամ էլ .. այսպես: Ի՞նչ ասեմ, հայի ճակատագիր է»:

«Ես փոխեցի իմ զավակների ճակատագիրը, իմ զավակների ու նրանց զավակների ճակատագիրը: Նրանցն այլևս հայի ճակատագիր չէ, այլ մարդու»,- մտածեց այդ պահին Ելենան:

Երբ մարդիկ ցրվեցին, ժամանակ չտալով հարց ու փորձի, նա էլ հրաժեշտ տվեց ու քարշ տալով` մի կերպ քրոջ ամուսնու մեքենան խցկեց հորեղբոր երեխաների հետ արդեն մտերմացած, լացող Սիրանուշ – Սիլվային:

Ամուսնու եղբոր նամակը բացեց միայն Ամստերդամ` տուն հասնելուց հետո, կարծելով, թե նա չկարողանալով կամ չուզենալով երես առ երես զրուցել, փորձել է նամակով ինչ որ բան ասել: Սակայն քարացավ, երբ բացեց անհասցե ծրարը: Անմիջապես ճանաչեց Սամվելի ձեռագիրը.«Իմացիր, որ ես այլևս ընտանիք չունեմ», գրված էր հենց առաջին տողում: Նայեց ամուսնու պատից կախված նկարին ու շշնջաց.

-Ախ, ուրեմն գաղտնապահությունդ էլ էիր կորցրել:

Սակայն անհասկանալի մի արգելակ թույլ չտվեց կարդալ շարունակությունը` չէր ուզում իր հոգում վերջնականապես պղծել իրենց անցած, բայց իսկական սիրո հուշը, ուստի պատառ պատառ արեց նամակն ու շպրտեց հատակին:

Հետո երկար վանդակում հայտնված էգ վագրի պես ետ ու առաջ էր անում սենյակում:

«Միևնույն է, ես փոխեցի իմ երեխաների ճակատագիրը, նրանց ու նրանց սերունդների ապագան, և նրանց էլ ոչինչ չի սպառնում»,- կրկնում էր անընդհատ քայլքի ընթացքում, և այդ պահին մտքով էլ չանցավ, որ որդին մեքենան շատ արագ է վարում:

Մարդահամարն սկսեցինք մեր տանից, բայց ես էլ ինչպես սովորաբար մեզանում լինում է , կեղծիք թույլ տվեցի` երեխաներիս թախանձանքներին զոհ գնալով` համաձայնեցի իրենց հորեղբոր աղջկան հաշվել որպես մեր գյուղացի:

Աշխատանք իմ պատկերացրածից ծանր դուրս եկավ, և եղավ մի պահ, որ փորձեցի հրաժարվել, բայց էլի զավակներիս խնդրանքներին հնազանդ, շարունակեցի: Տներ կային, ուր մտնելով, սպասվածից շատ ավելի երկար էի մնում. այնտեղ իմ մանկության ընկերներն էին ապրել: Նրանց մեծ մասն արտասահման էր հեռացել, կամ ավելի հեռուն ու բաժանումների տանջող վերհուշն օրեր, շաբաթներ չէր լքում ինձ: Բայց ինչ էլ լինի, ես կավարտեմ այս մարդահամարն ու սիրով կնվիրեմ որդուս` որպես չնչին սփոփանք իր մանկության ու պատանեկության կորցրած սերերի:

(Հուշապատմվածք)

Հազար ինը հարյուր յոթանասունմեկ թվականի հունիսի տասնյոթի առավոտը՝ բանաստեղծներից ո՞վ էր… ինձ զանգահարեց ու ասաց. «Պարույր Սևակը, ասում են, ավտովթարից մահացել է…»:
Ականջներիս մեջ ավազ մաղվեց՝ խուլ ղժժոց ընկավ: Ո՞վ էր զանգահարողը… Հիշեմ էլ՝ անունը չեմ տա: Առաջներում բոթաբերին գլխատում էին, ես՝ անունը չեմ տա: Չեմ տալու:
Օրն այնպես արևոտ էր, արևը երկնքից մեծ էր ու այնքան պայծառ էր, սակայն իմ աչքին այդ պահին և հիմա էլ ատելի դարձան իմ բնակարանի պատուհանները պաշարած արևի շռայլ ճաճանչները, երկնքի անհոգ ցնծությունը և տանս սև գույնի հեռախոսը, որ նմանեցրի չարախոս ջադուի գլխաշորի: Այդպես՝ նույն կերպ ատում են այն մարդկանց, որոնք մեռելատանը խոսում են բարձր ու ժպիտով և գերեզմանոցում ծիծաղում են՝ խախտելով շիրիմների քար լռությունը, իսկապես էլ քար,- և չեն կարդում տապանաքարերի վրա եղած ունայնության քարոզները՝ փորված գրերով ու մակարդված մամուռներով: Անեծքի խոսքեր եկան ընկան լեզվիս՝ փշրված ապակիների պես. «Երանի առավոտը չբացվեր, միայն մթներ, անմիջապես մթներ-…Եվ չլիներ արևոտ ու պայծառ»: Մտածեցի՝ ինչո՞ւ են միջակ բանաստեղծություններում այդպիսի բառերն այնքան տեղին հնչեցրել, որ դրանք հին, մաշված գորգի նախշերի նման դարձել են անգնահատելի, անգին, ինչպես «Ես իմ անուշ Հայաստանի» տողի մեջ անուշ բառը, ինչպես Պարույր Սևակի «իմ փառապանծ, իմ տառապած» երկտողի մեջ փառապանծ բառը…
Իմ բնակության վայր Աջափնյակից ավտոբուս նստեցի՝ ականջներիս մեջ զնգացին Չարենցի երկու տողի խոսքերը. «Իմ մահվան օրը կիջնի լռություն, Ծանր կնստի քաղաքի վրա…»: Հասա Մարշալ Բաղրամյան պողոտա 3՝ Գրողների տուն՝ Հայաստանի գրողների միություն, որը ժամանակին իր շարքերից հեռացրել էր Չարենցին՝ այդպիսով համաձայնություն տալով, որ ապա բանտում դեղազրկությամբ սպանեն, վտարել էր Բակունցին՝ կողմ քվեարկելով, որ ապա Հայաստանի չեկայում հաստիք ունեցող մի ռուս կամ ռուսացած դահիճ գնդակահարի և իր հետ եղած հայուկ մարդուկներով, գերեզմանը կոխկրտելով, անհայտության հողին հավասարեցնի, իսկ տարիներ անց, երբ Բակունցին արդարացրին, ռուսական մամուլից տեղեկանալով, թե ինքը ինչ մեծ գրողի է գնդակահարել, այս «վաստակած հանգստի անցած» դահիճը եկավ Երևան և փորձեց հիշողությամբ գտնել իր զոհի գերեզմանի տեղը՝ խավարած աչքերով ու թառամած հիշողությամբ նա հասավ «Արարատ» կոնյակի գործարանի մատույցները, սակայն ճշգրիտ տեղը չգտավ: Գուցե ոգելից դարձած հայոց խաղողի այս տաճարի գավիթո՞ւմ կամ հիմքի մե՞ջ է հայ արձակի հանճարի աճյունը, և սա նրա տաճար-հուշարձանն է… Երեսնական կռապաշտ թվականներին եկեղեցիները եթե չէին քանդում, պահեստներ էին դարձնում ՝ գմբեթից խաչը, խորանից խունկը հանում, գմբեթին մուրճ ու մանգաղ կամ կարմիր աստղ էին ցցում և մեջը համայնական դաշտերի բարիքն էին լցնում… Այդպես էլ Բակունցի շիրիմոսկորների վրա բրգացած շինության մեջ հիմա կոնյակի տակառներ են դարսված…
Դեռ կգա Տիգրան Մեծի զարմով մի ընտրյալ նախագահ, այդտեղից հանել կտա կոնյակը՝ իր ֆրանսիացի տերերով, և այդ շենքը կդարձնի Ակսել Բակունցի մատուռ եկեղեցի:
Տա Աստված այդպես լինի: Այդպես կլինի:
Հունիսի տասնյոթին, Պարույր Սևակի մահվան բոթն առնելով, ինչո՞ւ հիշեցի Չարենցի եղերական վախճանը, Բակունցի սրտակեղեք գնդակահարությունը… Աներկբա է իմ պատասխանը իմ հարցին՝ մեծերը նման լինելով իրենց ապրած կյանքով, առավել քան նման են լինում իրենց վերապահված մահով… Երբ փաստացի ապացույցները դեռևս ի հայտ չեն՝ չկան, մարդու հոգու զգացողությունը և սրտի վկայությունը անսխալական ապացույցներ են: Իզուր չէ, որ իմ ժողովրդի խոսքի մեջ հազարամյակներից եկած մի այսպիսի արտահայտություն կա՝ «սիրտս վկայում է…»: Այդ օրը սիրտս վկայում էր, որ ավտոաղետը ոչ թե պատահական էր, այլ՝ պարտադրված, իսկ հիմա վկայում է ոչ թե սիրտս, այլ նորին համառություն ապացույցը:
Գրողների տան մուտքի առաջ և հարակից մայթին խուռներամ բազմություն կար՝ գունդուկծիկ դառած մի խումբ իր մեջ էր առել Շիրազին, արանք գտնելով՝մոտեցա շվարած, շփոթված բանաստեղծին՝ մի թևը կոտրված արծվի նման ոստյուններ էր անում, որ թռչի՝ չէր կարողանում, արմատից հատված ծառի նման շարունակ այսուայնկողմ էր թեքվում, թվում էր՝ ուր որ է կտապալվի: Երբ Շիրազի աչքին ընկա, ձեռքը ինձ պարզելով՝ ասաց. «Արի, արի էս թիկնեղ Վազգենի հետ ինձ թիկունք էղեք, էստեղից հանեք… Գիտեմ էսոնք մեղրի պես ինձ սիրող, Պարույրին սիրող են, բայց չիդեն, օր մեղրի մեջ էլ մարդուն կարելի է խեղդել…»: Ես Շիրազի առջևն ընկած, Վազգեն Առաքելյանը ետևը՝դուրս եկանք բակից, ապա մայթով բարձրացանք երեքով, Շիրազը մի ձեռքով բռնեց իմ ուսը, մյուսով՝ Վազգենի, հայացքով ցույց տվեց քիչ այն կողմում երևացող կոմկուսի կենտկոմի շենքը և ասաց. «Տեսաք՝ ինչ եղավ, ինչպես սիրահոժար նրան պարզեցին գիլյոտինին… Հազար մեղք կա սոցսիստեմի ճտին: Ափսոս Պարույրը, դեռ ինչեր կտար… Թևակոտոր արծվի պես զարկվեց իր դարի ու ժամանակի քարե կրկիտ-կծծի անկամորդ սրտերին, անուղեղ գլուխներին ու փշրվեց էնոր նուրբ, բյուրեղյա հոգին… Բայց բանաստեղծները մահ չունեն: Գրել եմ. «Յոթն անգամ է մորից ծնվում բանաստեղծը բազմատանջ, թեկուզ հազար անգամ թաղեն՝ իր մազն էլ մահ չունի»: Նկատեցի՝ Շիրազը մայթի անցորդներին չէր նայում և ոչ էլ մեզ՝ ինձ ու Վազգեն Առաքելյանին, հայացքը վեր պարզած էր խոսում՝ Աստծո հետ էր խոսում, զգացի նաև, որ մեղքի շորշոփ, զղջումի շփոթմունք կար Շիրազի դեմքին. երկուսն էլ կ յանքում իրարից հեռու էին պահում՝ չեղած բանից խռովածի պես, նույնիսկ հանդիպելիս իրար չտեսնելու էին տալիս, իբր իրար չեն նկատել, ինչպես որ մարդու մի աչքը չի տեսնում մյուսին: Նույն օր ու արևի մեջ ապրող, նույն չկամության ու հալածանքի հաստ պատերին զարկվող այս երկու բանաստեղծները նման էին կամուրջներ չհանդուրժող երկու հորդ գետերի, որոնք նույն հունով չհոսելով՝ հոգևոր նույն ծովին էին հասնում և, հիրավի, ծովային միասնության մեջ էին, ծովաշունչ էին և գաղափարական կալանքի մեջ գտնվող սովետահայ պոեզիայում ըմբոստության ալիքներ էին բարձրացնում և բռնության ապառաժները սասանում…
Հաջորդ օրը՝ հունիսի տասնութի առավոտյան, ես այն սգավոր վայրում էի, որտեղ սղոցվել-կացնահարվել էր Պարույր Սևակի կյանքի ծառը՝ անտառի շանթարգել մի կաղնի, բունը՝ յոթ հազար և քառասունյոթ տարեկան…Կաղնի՝ «անտառից պոկված, մենակ ու մռայլ… Ցցված բարձունքի վրա…»: Իսկ անտառը՝ ծառերի ամբոխը, ներքևում էր՝ ջրառատ, քամիներից, հողմերից ու կայծակներից ապահովված… Եվ ահա ներքևի այդ քաղցր մեղկության միջից անտառը հայացքը գցում է բարձունքի կաղնուն. «Ինչպես չի սիրում անտառը նրան, ինչպես է ծաղրում, քրքջում վրան, ինչ է թե հսկան այս թզուկների կամքին ու կյանքին չի կարողանում իրեն ենթարկել… Ինչ է
թե նրանք չեն կարողանում իրենց նեղվածքում սրան բանտարկել…Եվ չի հասկանում
անտառը հիմար, թե ծառն այդ ինչ է անտառի համար, կաղնին՝ անտառի կանաչ շանթ
արգել…»:
Շանթարգել կաղնին հունիսի տասնյոթին բնակոտոր ընկել էր…
Վթարի վայրում ճանապարհային տեսուչները չափում, գծում ու գրառում ներ էին անում: Իրավապահներ, քննիչներ և պետանվտանգության ծպտյալներ կային, որոնք ինձ նման «դեպքի վայրում» հայտնվածների աչքերին եղած կասկածանքի ապակե փայլփլանքները ցրելու համար բացատրություններ էին տալիս, թե վթարն ինչպես է եղել, և գլխավոր մեղավորն ինքը՝ ավտոմեքենա վարող Պարույր Սևակն է՝ իր անփորձությամբ:
Ես նայում էի ոչ թե նրանց պղնձագույն աչքերին, այլ նրանց դեղին ուսադիրներին զետեղված պղնձե աստղերին, որոնք արևից շլացուցիչ պսպղում էին ու աչք ծակում: Վթարավայրի խանձված խոտերին ու փշերին և ցրիվ ընկած մամռոտ որձաքարերին տեղ-տեղ լերդած արյան սև պուտեր ու բծեր կային, որոնցից շատերը նման էին կամ նմանեցրի կեռված հարցական նշանների: Աչքս ընկավ՝ կռացած մի կին հավաքում էր արյունոտված որձաքարերը և դնում պայուսակը:

Մութը՝ անասեղ՝ կարկատանել է մեր աչքերն անգամ,
Իր գույնն է խառնել մեր ալ արյանը,
Կարմիր արյանը,
Որ չորանալիս սևանում է միշտ,
Եվ չոր արյամբ էլ մութն է շատանում…

Ինչպես երեխա ժամանակ գյումրեցի իմ հասակակիցների հետ Արփաչայում լողանալիս՝ գտածս խեցին էի դնում ականջիս, որ ձայներ լսեմ, սևացած արյան դաջվածքով մի որձաքար վերցրի, սեղմեցի ականջիս և լսեցի Պարույր Սևակի ձայնը. «…Միամիտ եմ դառնում նորից՝ հավատում եմ արդարության ու թվում է, թե ես պիտի իմ… բնական մահով մեռնեմ…»:
Այս տողերը կամեցա լսել և լսեցի: Եվ եղավ՝ աչքերիս մլարը պատեց, երևի ամռան արևի տակ երկար մ նալուց էր, վերև նայելիս՝ բան չէի տեսնում, ստիպված էի հայացքս գետնին պահել և տեսնում էի վթարի վայրում չափագրումներ անողների անաչք, անականջ, անհոգի ստվերները միայն, որ սողեսող այս այն կողմ էին անում, սողում էին լերդ արյունով սեպագրված հողուքարերին…
Ստվերները սողում են, ստվերները սողուն են: Սողուն են… Եվ ես ինքս ինձ ասի՝ արի
կլինի զոհասեղան այս վայրից գլուխս առնեմ հեռանամ, գնամ Չանախչի… Գնամ այն տունը… Գնամ այն տունը… Ես գրավոր կակազ եմ, հուզում նալից տողեր գրելիս բառերն ու արտահայտությունները հաճախ կրկնում եմ… Ես գնացի այն տունը, որ իմ պատկերացմամբ պետք է որ փլված լիներ, սակայն փլված չէր… Եթե խիղճ ու հոգի ունենար, պետք է որ փլված լիներ, սակայն խիճ ու քարից էր և փլված չէր…
Տեսա՝ տան դռնից դուրս եկավ Պարույրի հայրը՝ Ռաֆայելը, որին ինքը կոչում էր ամի: Տունը փլված չէր, տան տերն էր փլված՝ Ռաֆայել ամին, և նա փլված քայլերով գնում էր այգու աջակողմը, ծիրանի ծառի կողմը…
Գնաց կանգնեց իր հոր տնկած ծիրանի ծառի կողքին, ոտքերը խրվեցին բահած փխուր հողի մեջ, և նա իմ աչքին նմանվեց ճղազուրկ ծառի, որը կայծակից զարկվել էր ու անձրևից մարվել և հիմա ածխացած կանգնած էր բնի վրա՝ տերևակալելու և ծաղկելու հույսը իսպառ կորցրած: Տան առջևում և այգու շվարած ծաղիկների ու ծառերի մեջ ով ասես չկար՝ գյուղի հարևան ծերունիներ՝ մազմորուքի մեջ, խռիվ հոնքերի տակ առանց լացի արցունքոտված աչքերով… Թևաթափ կանգնած մորուքավորների կողքին Երևանից եկած և տեղական պաշտոնյաներ կային, և ես նրանց փողկապները նմանեցրի մորուքների,- այդպես կամեցա,- և հիշեցի, որ առաջներում իրենց ասած խոսքի ճշմարիտ լինելը հաստատելու համար երդվել են մորուքով, իսկ ստախոսներին պատժել են՝ նրանց մորուքը կտրելով… Իսկ եթե այս փողկապավորները Պարույր Սևակի «Եղիցի լույս» գրքի կալանողներն են կամ նրանց մատը խառն է այդ չար գործին, ինչպե՞ս պատժել…
Աչքս ընկավ պատի տակ դրված իշոտնուկին, որի տակ ընկած էին մանգաղ և ոչխար խուզելու մկրատը. մտքումս ասացի. «Ես ոչխար խուզելու այս մկրատով կկտրեի սրանց փողկապները, մորուք չունեն, որ կտրեմ, ի՞նչ անեմ…»: Մի՞թե սրանք չեն, հենց
սրանք են, որոնց ճակատներին Պարույր Սևակը նրանց բնորոշիչ խարանն է դրել իր խանձիչ խոսքերով.

Այս ահեղ դարը ինքը ինձ ծնեց
Եվ… քանի անգամ կործանել ջանաց
Իր այն աչքաբաց բիճերի ձեռքով,
Որ նրա աչքի յուղն էին կերել,
Եվ ուզում էին ինձ՝ հարազատիս,
Խորթ ցույց տալ նրան…

Նկատելով օդերևութաբան Ռաֆիկ Կարապետյանին, որին տարիներ առաջ հանդիպել էի այստեղ՝ Չանախչիում, Պարույր Սևակի հորենական տանը, մոտեցա և մատնացույց անելով հագած-կապած փողկապավորներին՝ հարցրի. «Ո՞վ են փողկապավոր ընկերները, ինչո՞ւ են ծառից ծառ, մարգից մարգ անցնում ՝ տրորելով խոտ ու ծաղիկները… Այ, մեկն էլ, տես, մի վարդ պոկեց՝ հոտոտո՞ւմ է, կարո՞ղ է ուտում է…»: «Եկել են՝ գերեզմանի տեղը տեսնեն… Այ, էն ծիրանի ծառը… Պարույրի Ղազար պապի տնկածն է, դրա տակն են թաղելու»,- ասաց չանախչեցի Ռաֆիկը և նորից այնպես համրորեն լռեց, որ ես որոշեցի՝ այլևս հարցեր չտալ, թող լռի և թող բոլորը լռեն, մինչև անգամ ինձ ատելի դարձած թռչնային ծլվլոցները դադարեն… Միտս եկան «Անլռելի զանգակատան» տողերը. «Իսկ մի թռչուն ողջ ժամանակ ձայնն է փորձում հիմար-հիմար երգի համար…»:
Եվ մի անգամ ևս հիշեցի Չարենցի հոգեպարար մորմոքը՝ ի~նչ աստվածային զգացողությամբ է ասել. «Իմ մահվան օրը կիջնի լռություն, Ծանր կնստի քաղաքի վրա…»:
Տեր-Ղազարի տնկած ծիրանի ծառի մոտ բոլորակ կանգնածները նույնպես գլխիկոր ու լուռ էին, իսկ մեկը՝ արևահար դեմքով մի գ յուղացի մարդ, մուրճն առած՝ չորս ցցերը խփում էր հողին՝ այն կետերում, որ նախապես չափված էին և ապա ցցերը թելերով կապեց իրար, և տեսանելի դարձավ մի մեծ ուղղանկ յուն, որտեղ գերեզմանի փոսն էր փորվելու…
Գերեզմանի փոսեր կան, որ անմահություն տանող ճանապարհի վրա բացվող դռներ են, այս փոսը ևս այդպիսին է… Գուցե՞ ասածս խոսքը սրտի մխիթարանք է, վերքի սպեղանի, անհուսության սփոփանք, վերջավախճանի անտեսում, ունայնության ունայնություն… Ինչ էլ լինի, ինչ էլ ասես, կյանքը քաղցր է, և ինչպես պարսիկ մեծ բանաստեղծն է ասում, «ընկած երկու անգոյության արանքում», ծննդից անդին և մահից անդին անգոյություններն են…
Չիմացա ինչպես մութն ընկավ՝ գիշերը դարձավ կեսգիշեր, մեկիկ-մեկիկ մարեցին գյուղի տների լույսերը, միայն Պարույր Սևակի հոր տան լույսերը վառ մնացին…
Գիշերվա խավար լռության մեջ անաստղ երկնքի գմբեթին մի ամպ որոտաց: Պատի տակ դրված իշոտնուկին կողքիս նստած Ռաֆիկ Կարապետյանը ձեռքս ափի մեջ առնելով՝ ասաց. «Գնանք, մեր տանը քնիր…»:
Կայծակը զարկեց… Ռաֆիկի պատուհանից տեսա՝ Ուրցասարի կատարի սև ամպին հրե մի մկրատ դիպավ՝ երկու կես արեց, կայծակի շողարձակումից մթնած ապակիները կուրացուցիչ կարմրեցին, և իմ ննջող աչքերի մեջ մրմուռ ընկավ… Ես բռունցքներովս աչքերս տրորեցի և ելա նստեցի անկողնուս մեջ, որ նայեմ տեսնեմ հաջորդ կայծակը և դրանից հետո մյուս կայծակները…
Կայծակներ նայեմ, նայեմ կայծակներին, որոնք իրենց ծուռումուռ գծագրությամբ նման են իրար, ինչպես նույն մարդու ստորագրությունները տարբեր թղթերի վրա նման են իրար… Եվ ինձուինձ ասի. «Կայծակներն էլ Բարձրյալի ստորագրություններն են երկնքի կամարին… Երևի Երկնավորը իր ցասում նալից որոտներով է կարդում մեղավոր աշխարհին ուղղված իր պատժավճիռները և կայծակներով ստորագրում ՝ հաստատում…»:
Ով գիտե՝ այդպե՞ս է: Բայց ես այդ գիշեր կամեցա և հավատացի, որ այդպես է:
Առաջին իսկ կայծակորոտին տանը կից գոմից հորթի մղմղուն մի բառաչ լսեցի, որ այնքան բարակ էր, կթվար՝ գառան մայուն է: Նորածին հորթ է,- մտքումս ասացի,- երևի մի քանի օրական, առաջին անգամ ն է երկնքի որոտ լսում… Իմ հորթ, իմ հորթուկ, դեռ հորթանոցում ես, դեռ թելերի հանգույցներին շարված մատղաշ սեզերով ու ծաղիկներով են աչքերդ կապում, դեռ ինչ փշոտ արոտներ են քեզ քշելու, դեռ ինչ որոտներ կլսես այս չարի աշխարհում, այս չար աշխարհում, իսկ կգա մի օր, մի վերջին օր կգա, մի վաղ առավոտ՝ արևը չծագած քեզ գոմից կհանեն՝ կացինը գլխիդ կիջեցնեն, դանակը բկիդ կդնեն,- այդպիսին է այս աշխարհը: Եվ ոչ միայն անասուններիդ նկատմամբ են մարդիկ այդպես դժնի դաժան դժոխաբար վարվում, այլև իրար, իրար, իրար… Իրենց եղբայրների նկատմամբ ևս, բա, իմ հորթուկ եղբայր,- այս է աշխարհը, այսպիսին է աշխարհը, այնպես որ, կայծակի զարկից մի՛ վախենա, դու վախեցիր քո պարանոցը շոյող ձեռքից՝ շոյելուց հետո սուր խանչալն է առաջ ու ետ անելու կոկորդիդ և հորդող արյան մեջ, ահա, անհաշիվ մրջյուններ են մրջնալող տալիս, տեսել եմ, պատահում է մորթ անելու տեղում մրջնաբներ են լինում… Արյան մեջ ընկած, արյուն տեսած մրջ յունները՝ այդ աշխատասեր ու բարի միջատները, ասում են՝ բնույթով փոխվում են և սկսում են իրար հոշոտել…
Այդպե՞ս է, թե՞ ուղղակի իմ երևակայությունը ծայրահեղորեն պայծառացավ այս պահին…
Եվ ասում են՝ այս արյունազօծ արյունարբուներն իրենց հատիչ ծնոտներով երկու կես են անում պատահած մյուս բոլոր մրջ յուններին և ահա ծայր է առնում մի մրջնակուլ մրջնապատերազմ, որ տևում է երեք դար, մինչև որ տեղի ունենա բազմաստիճան սերնդափոխություն…
Է~յ, ձեզ եմ ասում. արյուն մի՛ թափեք մրջնաբների վրա:

Հերոսը, որի մասին կարելի է երկար խոսել` պանրագործ էր: Նա աշխարհի եզակի մարդկանցից էր, որը շատ բան էր հասկանում պանրից: Ասում են, որ անգամ աշխարհի ամենալավ վարպետների մոտ էր վերապատրաստվել: Եվ քանի որ նա ամբողջ օրն անցկացնում էր պանրի արտադրամասում, կարելի էր ասել, որ պանրի էր նմանվել` շրջանաձև էր, դեղին, մի քիչ փափուկ, աչքերն էլ` պանրի անցքեր էին հիշեցնում: Նա աշխարհում ամենաշատը սիրում էր պանիրը և ոչ մեկին թույլ չէր տալիս նոր բաղադրատոմսեր ստեղծել իր բացակայությամբ:
Մի օր նրան թվաց, թե վերջը եկել է: Չգիտես ինչու տխրեց և պատրաստվեց մահվան: Այդ մասին ոչ մեկին չասաց: Մեկ-երկու օր այդպես տխուր անցկացրեց, հետո, երբ հասկացավ, որ դեռ շնչում է` շարունակեց պանրի արտադրությունը:
Դա մի հսկա արտադրամաս էր: Բազմաթիվ հարկերը, որոնք բնակելի շենքեր էին հիշեցնում` լիքն էին գլուխ պանիրներով: Կարծես երկնաքերերից բաղկացած լիներ գործարանի այդ մասը: Պանրագործը հատհատ շարում էր նոր պատրաստված պանրի գլուխները համապատասխան դարակներում, հետո հատուկ գործիքներով մաքրում այն գլուխները, որոնք արդեն մեկ երկու ամիս չորանում էին պահեստում: Այս ամբողջ ընթացքը շատ երկար և ձանձրալի էր, սակայն արդ յունքում պանիրը համեղ էր ստացվում: Աշխատանքը տևում էր օրական ութ ժամ, բայց նա աշխատում էր կրկնակի, և նույնիսկ աշխատողներն ասում էին, որ այնտեղ է գիշերում: Միգուցե դա ճիշտ էր, փաստն այն էր, որ նա իր կ յանքից շատ էր սիրում պանիրը: Ասում էին նաև, որ պանրագործն ընտանիք չուներ` միայնակ էր:
Պանրի նկատմամբ նրա սերն անբացատրելի էր` կարող էր անգամ զրուցել դրանց հետ: Մի օր էլ, երբ կրկին որոշեց, որ վերջը եկել է, մի լուրջ և խորաթափանց զրույց ունեցավ իր սիրած պանրի գլխի հետ:
-Էˉհ, պանիր, պանիր,- ասաց,- վերջս եկել է: Շուտով այն աշխարհում կլինեմ: Ես զգում եմ, որ կյանքս ավարտվում է: Իˉնչ արած, երևի այդպես է պետք: Աստված չի կամեցել, որ ավելին ապրեմ: Ես իմ կ յանքն արդեն ապրել եմ: Ամբողջ կյանքս աշխատեցի այստեղ, նվիրվելով այս աղե գլուխներին: Պանիր, պանիր և նորից պանիր: Բոլոր կողմերս պանիրներ են, վրայիցս պանրի հոտ է գալիս, միայն պանիր եմ ուտում, երազումս` միայն պանիր: Հենց այնպես անցավ կյանքս այս քառակուսի արտադրամասում: Եվ այժմ վերջս եկել է, ինձ հաշված օրեր են մնացել: Դու սովորական պանիր ես` միջին յուղայնությամբ, երկու ամսվա հնությամբ, պատրաստված կաթից և համեմունքներից, քսան կիլո քաշով և Շպիցեր տեսակի: Դու
ի՞նչ ես հասկանում կյանքից: Մի՞թե քեզ նմանները դեռ չեն հասկացել, որ ես հոգնել եմ: Որ այլևս ցանկություն չունեմ ձեզ լվանալու, համտեսելու, ստուգելու, չորացնելու:
Մի՞թե չես տեսնում, որ շուտով կմեռնեմ,- ասում էր խեղճ պանրագործը:
Այո, նա այդ զրույցի ժամանակ ամենաքիչը վեց անգամ հիշատակեց իր գալիք մահվան փաստը, որը բացի նրանից ոչ ոք չէր կանխազգում: Հավանաբար գլխավոր պատճառը հիասթափությունն էր, բայց ոչ թե կյանքից, այլ նրանից, որ մահը կգար և նրան առանց պանիր կթողներ: Հավանաբար իր մեծագույն վայելքներից զրկվելն էր պատճառը, որ նա այդպիսի կաշկանդված զրույց ունեցավ պանրի հետ: Եվ խոսքերիս ապացույցն են այն գործողությունները, որոնք նա կատարեց զրույցից հետո:
-Ես կվերցնեմ քեզ ինձ հետ: Տեսնենք մահը քեզ էլ ինձ հետ կտանի՞: Քեզ մի ճամպրուկի մեջ կդնեմ, և երբ նա գա, կասեմ, որ սա իմ ճամպրուկն է, և այնտեղ շատ կարևոր բաներ կան, և կխնդրեմ նրան, որ քեզ ինձ հետ տանի:
Անցան օրեր, պանրագործը կարծես սպառել էր իրեն ու առաջվա աշխուժությամբ չէր աշխատում: Անընդհատ սպասում էր մահվան:
Կարելի էր ասել, որ նա ինքն իր վերջը արագացրեց. այնքան մտածեց այդ մասին, որ մի օր մահն իրոք եկավ, և այն, ինչ տեղի ունեցավ մի խուլ բացատում, գործարանից ու պանրի գլուխներից հեռու, կարող էր զարդարել ցանկացած պատմվածքի վերջաբան:
-Ես եկել եմ,- ասաց մահը,- ի՞նչ ես ուզում: – Ասա, պանրագործ, ո՞րն է ուզածդ:
-Ես գիտեի, որ դու կգաս, արդեն մի քանի օր է, ինչ զգում էի մահվան գալուստը: Գիտեի, որ մոտալուտ վախճանս կգա, և ամեն ինչ հօդս կցնդի: Գիտեի, որ Աստված ինձ այս ճակատագիրն է տվել, ինչ արած, տա՛ր ինձ, տար այս աշխարհից, ես պատրաստ եմ հոգիս ավանդել: Միայն մի խնդրանք. թույլ տուր ինձ հետ այս ճամպրուկն էլ վերցնեմ, այստեղ ինձ համար կարևոր մի բան կա, և այն պետք է ինձ հետ լինի` ի հիշատակ իմ երկրային կյանքի, ասաց պանրագործը:
-Դա ի՞նչ է,- ասաց մահը:
-Մի գլուխ պանիր, պատրաստված ծխեցման եղանակով: Շատ համեղ է:
-Դու պատրաստվում ես այնտեղ պանիր ուտե՞լ:
-Ոչ, զրուցել նրա հետ,- ասաց պանրագործը:
-Մեռածները չեն զրուցում, նրանք գոյություն չունեն,- ասաց մահը:
-Այսինքն, ինչպե՞ս թե գոյություն չունեն,- հարցրեց պանրագործը:
-Նրանք չեն շնչում, չեն զգում, չեն տեսնում, չունեն երևակայություն, չունեն կշիռ, մի խոսքով` այնտեղ ոչինչ չկա, դա չգոյության վիճակն է: Նման է քնի, բայց առանց երազի:
-Բան չհասկացա, ասաց պանրագործը:
-Կարիք չկա հասկանալու, մահից առաջ չարժե նախ ապատրաստվել, որովհետև մահից հետո ոչինչ չես զգալու, իսկ մինչև մահը դեռ կ յանք է, ուստի մահի մասին մտածելն անտեղի է,- ասաց մահը:
-Իսկ ո՞րն է պատճառը, ինչո՞ւ է Աստված ինձ այդքան քիչ ժամանակ տվել:
-Իսկ, ո՞վ ասաց, որ պիտի մեռնես:
-Ես զգում եմ, և հետո դու արդեն եկել ես:
-Ես եկել եմ, որովհետև դու հոգիս կերար, այնքան էիր անունս տալիս: Ես էլ որոշեցի գալ և հասկանալ ուզածդ ինչ է,- ասաց մահը:
-Ես նույնիսկ նախապատրաստվել էի, բոլոր գործերս ավարտել էի, իսկ դու ասում ես, որ մահս չի՞ եկել:
-Ուզո՞ւմ ես քեզ տանեմ: Կյանքումս հանդիպած առաջին մարդն ես, որ այդպիսի ցանկություն ունի,- ասաց մահը:
-Դու կյանք էլ ունե՞ս:
-Դա քեզ չի վերաբերում: Դու միայն պիտի որոշես՝ տանե՞մ քեզ, թե՞ ոչ:
-Եթե ասեմ ոչ, ինձ չե՞ս տանի:
-Ոչ:
-Իսկ եթե ասեմ այո՞:
-Կտանեմ հետս,- ասաց մահը:
-Դե դու ասա, ինչպե՞ս վարվեմ,- ասաց պանրագործը,- արդեն ինքս էլ չգիտեմ, թե որն է ավելի ճշմարիտ:
Կյանքը նմանվել է մահվան, չգիտեմ որն ընտրել, կարծես պատին հենված հոգնած մարդ լինեմ, որը ոչ ուզում է քնել, ոչ մտածել, որ աշխատել, ոչ երազել, ոչ պանիր ուտել… Տար ինձ քեզ հետ, անարդարացի կլինի քեզ այսքան սպասեցնելը, թեև դու ինձ ընտրելու հնարավորություն ես տալիս, բայց դա այն բանից հետո ես անում, երբ հաշտվել եմ մահվան մտքի հետ:
-Հաստա՞տ, լավ մտածիր, ետդարձի ճանապարհ չի լինելու: Տուր քո վերջնական որոշումը, առանց երկմտանքի և խղճահարության:
-Այո, ես ուզում եմ գալ քեզ հետ, բայց այս պանիրն ի՞նչ անեմ: Գործարան այլևս չեմ ուզում վերադառնալ, այնտեղ էլ մարդ չկա:
-Բացիր ճամպրուկը, ես ուզում եմ տեսնել այդ պանիրը:
Պանրագործը բացեց ճամպրուկը, հանեց գլուխ պանիրը և դրեց խոտին: Պոկեց մի կտոր և համտեսեց: Հետո արագ-արագ սկսեցին ուտել:
Շատ զարմանալի էր` տեսնել կ յանքից հիասթափված պանրագործին բացատում, ծառի տակ` պանիր ուտելիս, որն անհամբեր սպասում էր, թե երբ է վերջացնելու այն…
Հ.Գ. Յուրաքանչ յուր մարդ սիրում է իր կյանքը և գնահատում իր պատկերացումների սահմաններում: Նա ամեն օր պատրաստում է իր պանիրը և մեծ հաճույքով վայելում այն: Միակ սխալը չարաշահում ն է, որը բերում է հիասթափության, թուլության, անխոհեմության, և հաճախ ուզում ես հեռանալ կյանքից, սակայն պետք է կշռադատված ուտել պանիրը, եթե նույնիսկ ընկերակիցդ մահն է:

_{Hello Karen is everything ok?
(.sms.)}

-Դա նման էր լինել-չլինելուն, ինչպես ամեն ինչը, ոչ ոք չգիտեր, որ նա կա, բայց կար, այդպես Աստծո հետ է լինում. ոչ ոք չգիտի, որ նա կա, բայց հիմա խոսում է, համոզված եղիր, ծխելու բան ունե՞ս, ես թունդ ծխախոտ եմ սիրում: Ծերուկին սլիմս հյուրասիրեցի, դժգոհեց, բայց ճար չուներ, վերցրեց ու միանգամից վառեց այն: Գիտե՞ս, ես աղմուկ չեմ սիրում, ներվային մարդ եմ, ինձ լռություն է պետք, որպեսզի հաշվեմ քայլերս: Իսկական ձայնը լռության ներսից է գալիս, դատարկությունից, սևից, զրոյից. զգույշ է գալիս, լուցկու հատիկներ վառելով, ուշադիր պիտի լինես, որ որսաս, պինդ բռնես, ինչպես արմունկիդ կանգնած ճանճին, չկասկածես, եթե հաջողացրիր, նա երբեք չի խաբի քեզ, դու կրկին կլսես ձայնը, որը հնչում էր, բայց չէիր լսում և դրանից հետո միայն կկատարես քո հռչակավոր քայլը:

Ծերուկը լռեց: Նրա` հաստ շրջանակներով ու մեծ ոսպնյակներով ակնոցը կախվել էր արևից կլպված սուր քթին: Սարյանի այգում անցուդարձ էր, նստարանները լիքն էին մարդկանցով: Նա շագանակագույն տաբատի գրպանից հանեց անլվա, ճմրթված թաշկինակը, ձեռքով մի քանի անգամ տրորեց, փափկացրեց, հետո ողջ եռանդով ու բծախնդրորեն անցավ քթին. ներսի պարունակությունը քամեց, դատարկեց մեջը, թաշկինակը մի քանի տակ կոլոլեց ու նորից խոթեց գրպանը:

– Ասում են, տղան չորս տարեկանում հաղթել է հորը, իսկ հայրը հավաքականի թեկնածու է եղել: Այն ժամանակ, երբ օրորոցիդ մեջ փորացավից լաց էիր լինում, երկրում ծանր վիճակ էր, ու ամենազարհուրելին աղմուկն էր: Կարելի է հասկանալ. պատերազմ էր, պահանջատիրության խնդիր կար, մենք անկախացման ճանապարհին էինք, մեզ ոչ ոք չէր օգնում, մնում էր գոռալը, ինչը շատ լավ ենք անում. մենք ազգովի խնդրելիս ևս գոռում ենք, կամ ուղղակի, հենց այնպես, տես,- Նա գոգից ցած դրեց շախմատն ու բացելով անատամ բերանը` գոռաց,- ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա ա…ա ա ա ա ա ա…

Կիտրոնագույն այգին դողաց:

Ծերուկը տանջված թաշկինակով սրբեց շրթունքներին կուտակված կաթնագույն պղպջակները: Նա ծիծաղեց առանց բերանը բացելու, ինչպես ծիծաղում են կատուները:

-Տեսնու՞մ ես, բոլորը, չգիտես ինչու, սարսափեցին, արձանը գույնը գցեց, բայց այն օրերին աղմուկը կյանքի անբաժանելի մասն էր դարձել, հիմա ինչպես եմ ես խոսում, լսու՞մ ես, այնպես էլ աղմուկը խոսքի պես բան էր, և մենք հարմարվել էինք նրան ու առավել ևս այգիներում նստած` խաղում էինք հանրահավաքների թնդյունների տակ ու լավ էինք խաղում: Հավատա, հայերս, ետ չենք մնում, նույնիսկ հնդիկներից ու արաբներից, եթե մի օր հավաքվենք հին տղերքով ու մեկնենք, Կալկաթա, մասնակցելու փողոցային առաջնությանը, կհաղթենք, որովհետև կարողանում ենք կենտրոնանալ աղմուկի մեջ, աղմուկը դարձնել լռություն, քայլ: Ահա այդպիսի մի օր, երբ այգում հավաքվել էինք և հետևում էինք էլեկտրիկ Հուսիկի ու Սմբատի պարտիային, միջադեպ տեղի ունեցավ:

էնդշպիլի* ընթացքում Հուսիկը նավակով քայլ արեց ու կիսաայրված մատներով սկսեց գլխի մազերը պոկել: Նույն պահին մի երեխա, ով գլուխը դուրս էր ցցել քրտնած ու բրդոտ տղամարդկանց արանքից, շշնջաց.

– Սխալ քայլ էր:

Բոլորը շրջվեցին: Տղան ամաչեց: Թևի տակ սեղմեց փայտե շախմատը: Անդուր պահ ստեղծվեց: Այստեղ հավաքված էին փողոցների շախմատային արքաները` Կոնդից, Կոմիտասից, Բանգլադեշից, Երրորդ մասից, Սարի թաղից, իսկ սեղանին նստած էր արքայից արքա էլեկտրիկ Հուսիկը, ում անունը թնդում էր քաղաքում: Նա ամառ-ձմեռ վերնաշապիկների երկար թևերը ծալում էր իսկ, երբ հակառակորդը քայլ էր անում, երեք անգամ արտաբերում էր մնյա, մնյա, մնյա…

Գրպաններից մեկը` լցնում էր արևածաղկի սերմով, մյուսում` տեղավորում էր գործիքները: Բացառիկ մարդ էր Հուսիկը, հազար ողորմի, հոնի օղի էր սիրում, երբ ինչ-որ մեկի տուն էր գնում հոսանքագծերը սարքելու, շախմատն էլ հետն էր վերցնում: Գործը ավարտելուց հետո պարտադիր մեկ բաժակ օղի էր խնդրում, երբ խմում- վերջացնում էր, տախտակն էր բացում ու տանտիրոջը պարտիա առաջարկում, բայց վայ նրան, ով մերժեր. սկսվում էր մշտական կռիվը: Տուրուդմբոցների համար Հուսիկին մի քանի անգամ ոստիկանությունում նստեցրել են, բայց այստեղ էլ նա հերթապահ մասի տղերքի հետ շախմատ էր խաղում: Միակ մարդը, ում Հուսիկը աշակերտում էր իր կինն էր:

Ասում են քնելուց առաջ Հուսիկը լրիվ մերկ կնոջ որովայնին ջրաներկով խաղատախտակ էր գծում և պարտիա սկսում: Կաթնագույն մաշկը կնոջ շնչառությունից ալեկոծվում էր` մակույկի պես ճոճելով խաղատախտակը, որը հոյակապ էֆեկտ էր հաղորդում քայլերին:

Էլեկտրիկ Հուսիկը ինքնույս էր, պարծենում էր, թե յոթ ամսեկանում արագ և ճիշտ կարողացել է շարել շախմատային խաղաքարերը: Քիչ հավանական է, բայց գուցե այդպես էլ եղել է, միանգամից խաղում էր տասնըհինգ հոգու հետ, լինում էր, որ քայլ էր անում, ապա թողնում գնում էր վնասված մալուխները վերականգնելու ու նորից օրվա երկրորդ կեսին վերադառնում էր, շարունակում պարտիան: Սակայն նրա կյանքի ամենակարևոր և նշանակալից օրը հանդիպումն էր Տիգրան Պետրոսյանի հետ, դրա մասին պատմում էր բոլորին և խոսելու ընթացքում հուզմունքից իրար հետևից ծխախոտ էր կպցնում: Եղել են դեպքեր, երբ Հուսիկին տեսել են երեխաների հետ նստած, որոնց նա լուրջ դեմքով պատմում էր, թե ինչպես է ոչ-ոքի խաղացել աշխարհի չեմպիոնի հետ, և բարձր գնահատականի արժանացել նրա կողմից: Հուսիկը հպարտանում էր, որ չեմպիոնին ինքնաթիռով տոլմայի թուփ է ուղարկել:

Նա երազում էր, որ մահից հետո դին մեծ, փայտե շախմատային խաղատախտակի մեջ դնեն, պինդ կողպեն երկու արծաթաջուր փականներով և այդպես թաղեն:

Այս ամենը պատմում եմ, որպեսզի պատկերացնես, թե ինչ տիպ էր նա: Փողոցների արքա: Ի դեպ` նաև թունդ խաշ ուտող: Եվ այսպիսի մարդու քայլին անուն դնի նիհար երեխա. զավեշտ էր:

Հուսիկը տաքացավ.

– Ոն՞ց, թե սխալ է:

– Մի քանի քայլից կպարտվեք,- շարունակեց տղան:

Հուսիկը ափերից դուրս եկավ, ծալովի մահճակալի պես խնամքով դարսած երկար իրանը բարձրացրեց տեղից` անճոռնի ձեռքը պարզեց տղայի ուղղությամբ:

– Միչև էս լակոտը չգնա, չեմ շարունակի խաղը:

Բոլորը խառնվեցին, համոզում էին վերջ տալ նեղացկոտությանը, երեխայի ասածները պետք չէ բանի տեղ դնել, բայց հաջորդ պահին լսվեց ձայնը:

– Իսկ կլինի՞ Սմբատի փոխարեն ես շարունակեմ խաղը:

Արդեն շատ եղավ: Հուսիկը պայթեց:

– Դու…Դու… Դե շուտ նստի, նստի, նստի, տեսնեմ` ինչ ես ասում…

Եվ սա վերջն էր, չեմպիոնի վերջը, քանի որ որոշ ժամանակ անց շշմեցուցիչ գրոհով երեխան ծնկի բերեց Հուսիկի քրտնած թագավորին:

Ազատության Հրապարակը պայթում էր աղմուկից, ազգը գոռում էր, և այդ անդադար վժվժոցի մեջ` դիմացի այգում, մեռելային լռություն էր տիրում, արգանդային լռություն, և այս լռությամբ մենք ճանապարհում էինք մեր անպարտ արքային և նոր արքա էինք հռչակում տասը տարեկան անծանոթ մանչուկի:

-Ծխախոտ տուր,- ծերուկը արցունքոտված աչքերով կպցրեց սլիմսը, ծուխը լցրեց թոքերի մեջ, կումով թքեց գետնին, ոտքով լղոզեց այն: Ես ընդհանրապես չեմ ափսոսում, որ պատերազմի տարիներին տղերքով չէինք մասնակցում հանրահավաքներին, այլ ավելի լուրջ գործով էինք զբաղվում` շախմատ էինք խաղում, մեր կյանքն մեր խաղն էր, առանց արյան ու փամփուշտների, առանց սպանությունների ու բռնաբարությունների, առանց քյաբաբների ու հերոսների, ձգտումը` ակմեն*: Մենք կողմնակից էինք մտքի պայքարին` քայլի փնտրտուքներին` փակ աչքերով, լարված գիտակցությամբ: Այստեղ հավաքվում էին տաքսու վարորդներ, Էլեկտրիկներ, գաջ քսողներ, թոշակառու մանկավարժներ, և բոլորն էլ մեծ ուղեղներ էին, բայց մեզ արհամարհում էին, վիրավորում, ձեռ էին առնում, Սյուլլի** պես արգելում էին շախմատ խաղալ, ասում էին` պարապ մարդու զբաղմունք է, գնացեք կռվի դաշտ կրակելու, չի կարելի ողջ օրն անցկացնել տախտակների դիմաց:

Բայց շարունակեմ:

Նորընծա արքան ապրում էր Կոնդում: Տարօրինակ երեխա էր` ֆլեգմատիկ ժպիտը դեմքին:

Մասնագետներն ասում էին` շախմատային նոր աստղ է ծնվել, ոմանք վերապահումով էին մոտենում` մտածելով, թե տարիքի հետ կանցնի, բայց ժամանակը ցույց էր տալիս, որ երեխան գնալով աճում է: Երբ սպիտակ կաթը խառնվում էր սև ցեխին, չեմպիոնը փակում էր աչքերը, ու հեռանում խաղից, մարդկանցից, սրահից, իրենից, կենցաղից, գնում էր քայլը լսելու: Տես, թե ինչպես է այս կապտագույն ծուխը բարձրանում` սկզբում ուղիղ` հետո գլանաձև, կտրտված, տանգո պարողների պես ողջագուրված` պտտվելով-պտտվելով ցրվում է, չքանում, միայն մշուշն է մատնում ներկայությունը. դու հենց նոր տեսնում էիր ծուխը, չէ՞, այդպես էլ տեսնում էիր չեմպիոնին և հետո չէիր տեսնում, նա անհետանում էր իր մեջ, աննկարագրելի կոնցետրացիայով դուրս թռչում ժամանակից ու տարածությունից: Բայց հանկարծ խաղի կեսից, զարթնում էր, ու սկսում անկանխատեսելի կոմբինացիաների շարքը` տեղատարափ գրոհներով ու մեծ զոհերով: Հակառակորդը չէր հասցնում ռեալ հաշվել քայլերը, և շուտով թագավորը գտնում էր անժամանակ մահը:

Նա հաղթում էր բոլոր գրոսմայստերներին:

Մեր քաղաքում քչերը գիտեին նրա մասին, փոքրաթիվ ինտելեկտուալներ, որոնց հանդիպում էիր էժանագին սրճարաններում, թերթի կրպակների մոտ, գրախանութում և նրանք շշուկով էին խոսում միմյանց հետ: Ամաչում էին:

Ես պատանի արքայի հոր հետ մտերմություն էի անում և մի անգամ կանգառում, նա մտահոգ պատմեց որդու անհասկանալի վարքի մասին:

Հայրն ասում էր, որ չեմպիոնը տարօրինակ ձևով է ապրում, բացարձակ չի խոսում ոչ մեկի հետ, հրաժարվում է յուրաքանչյուր մսային ուտեստից, ողջ երեկո անշարժ նստում է շախմատային տախտակի դիմաց, առավոտյան նրան տեսնում են նույն դիրքով` ժպիտը երեսին: Սուրճի հետ ուտում է` ծանոթ հրուշակագործի կողմից պատրաստած` շախմատային ֆիգուրների տեսքով կիսաքաղցր բլիթներ` խնամքով է ուտում` առանց փշուրներ կորցնելու: Այդ ձիու կազմվածքով տարեց հրուշակագործը վերջին ժամանակներում նրա միակ հյուրն է և խաղընկերը, կարծես անլեզու լինի, դուռը ծեծում է և բլիթներով լի տուփը ձեռքին, լուռ կանգնում շեմին, հետո ցատկոտելով անցնում է չեմպիոնի սենյակ: Նրանք պարտիա են խաղում, առանց շախմատային խաղատախտակի ու ֆիգուրների:Հարյուր իննսուն մեկ օր է չեմպիոնը ոչ մի բառ չի արտասանել: Սկզբում անհանգստանալով կարծել են, թե լեզվի ու ձայնալարերի հետ կապված խնդիր ունի, սակայն բժիշկը ոչ մի ախտանիշ չի հայտնաբերել, մեկ-մեկ մատիտով գրառումներ է անում: Մի անգամ հայրը նկատել է, որ տղան, խորասուզված նիմցոյի*** վրա է աշխատում:

Շատ էր անհանգստանում:

Ծերուկը լռեց: Թաշկինակով սրբեց ակնոցի քրտնած ոսպնյակները, այդպիսի ակնոցով կարելի էր տեսնել լուսնի վրա քայլող մարդկանց:

Սարյանի այգում լռություն էր:

-Գլուխդ ուռեց, գիտեմ, բայց համբերիր` քիչ մնաց,- ասաց նա և շարունակեց,-      այդ օրը շաբաթ էր, զանգ էին տվել արքային աշխատակազմից և հրամայել էին երեկոյան ժամը քսանին լինել նախագահի ընդունարանում:

Տղան զոլավոր պիջակ էր հագել:

Երբ ներս մտավ աշխատասենյակ, նախագահը չերևաց: Չենպիոնը քայլեց: Շուտով ոտքերի մկանները հոգնեցին: Պիջակը գցեց ուսերից: Հանգստանալու համար մի փոքր կանգ առավ:          Շարունակեց քայլել: Քրտնել էր:

Հեռվում սև կետ երևաց:

Նշմարվեց երկրի ղեկավարը:Տղայի Ճերմակ ատամները փայլեցին: Հեռուստացույցով նախագահը բարձրահասակ էր երևում: Նա օրորվելով, մոտ եկավ, դեղին, թորշոմած ձեռքով բարևեց և անթարթ աչքերով ցույց տվեց խաղատախտակը: Փղոսկրե ֆիգուրները անհամբեր սպասում էին հրամանատարներին: Նրանք նստեցին: Պարտիան սկսվեց:

Խաղը լարված ստացվեց: Երկրի ղեկավարը վատ չէր պատրաստվել: Նրա կոմբինացիաները տրամաբանական էին և զգուշավոր, սկզբում ի շնորհիվ փորձառությանը` կարողանում էր ֆիգուրներին թելադրել իր կամքը, բայց դա կարճ տևեց: Մարտի կեսից նախագահը կորցրեց ինքնատիրապետումը, կենտրոնացում թուլացավ, սխալ սխալի հետևից, քայլերն աննպատակ դարձան. անվճռականությունից խճճվեց, եզրահանգումները տարան փակուղի: Իսկ արքան խաղ էր անում, ամեն րոպե կարող էր վերջ դնել պայքարին, սակայն նախագահի անզոր ճիգերից անկեղծորեն մեծ հրճվանք էր ապրում:

Պարտիան ավարտվեց ոչ-ոքի, չնայած ավելի լավ էր տղան հաղթեր. նախագահը լրիվ գունատվեց, հասկացավ, որ չեմպիոնը միտումնավոր արեց, փորձեց ժպտալ, չստացվեց: Ամաչեց:

– Բոբին**** մի առիթով ասել էր, որ Աստծո հետ խաղում իր պարտիան ոչ ոքի կավարտվեր … Իմ խնդրանքը քեզ` սրա մասին ոչ ոքի չպատմես,- նախագահը ուզում էր դուրս նայել, բայց սենյակում պատուհան չկար…,- Մարդիկ նմանվում են շախմատային ֆիգուրների, նրանք ինձ չեն հավատում…,- Հնդկաստանում ռաջաներն ավելի շատ մտքով էին հետևում շախմատիստներին, նրանք շատ քիչ էին նստում խաղատախտակի դիմաց, իսկ ես չեմ կարողանում չխաղալ, իմ ուժերից վեր է,- շարունակեց նա…,-Ես չկարո..,- Շախմատ խաղալ ինձ մայրս է սովորեցրել…

Նախագահի կնճռոտ դեմքը թախծից ցամաքեց:

Նրանք անխոս հրաժեշտ տվեցին միմյանց:

Արքան ժպտում էր:

Վերջին օրը նրան տեսել էին սրճարանում` մի անծանոթի հետ նստած:

Հեռախոսի վրա պատահական զանգ է գալիս, վերցնում է լսափողը:

– Բարև, ո՞նց ես,- ես Աստվածն եմ և գարեջուր եմ սիրում, հանդիպենք այսօր, Թումանյանի վրա, քեզ կյուրասիրեմ, համ էլ կխոսենք:

Աստված գեղեցիկ դիմագծեր ուներ, նույնիսկ կաշվե դրամապանակ, նա պատկառանքով բարևեց տղային, կոմպլիմենտ արեց չաղլիկ մատուցողուհուն և աշխույժ, գարեջուր պատվիրեց:

-Գիտես, ես տխուր եմ, շատ տխուր: Ինձ մենակ եմ զգում:

Ինքս իմ խաղից ելք չեմ գտնում: Այստեղ` ներքևում ինձ մոռացել են: Ես չեմ կարողանում տարբերել նրանց դեմքերը, միայն հառաչանքի ու լացի ձայներ եմ լսում. խելագարվել եմ ձայներից, ինձ լռություն է պետք հասկացիր` կոկորդս չորացել է: Ես հոգնել եմ չեմպիոնական դափնիներից: Դրախտի ու դժոխքի բոլոր շախմատիստներին հաղթել եմ, լուրջ, ազնվորեն, չնայած դժոխքի թիմը վատը չէ: Բայց դու ներխուժում ես մտքերիս մեջ, քո լռությունը հանգիստ չի տալիս ինձ … Ինձ պետք է այն… Դու փորձում ես լսել քայլերս: Ճիշտը, որ ասեմ, ուզում էի մոռանալ քեզ: Ինձ ամեն օր զեկուցում էին, որ երկրի վրա հայ արքա է ապրում, շախմատի անպարտելի չեմպիոն, որը հրաժարվել է բառերից … Ներիր, չկարողացա մտքիցս հանել, թույլ չտվեցիր, իմ ներսում կասկած ծնվեց, ես կասկածեցի… Այդ պատճառով էլ այստեղ եմ: Լսիր, այժմ քեզ պարտիա եմ առաջարկում, պարտիա…

Աստված հուզվեց:

Պատասխանի սպասումից լարված` գարեջրից ախորժակով մեծ կում արեց, աղի ձողիկ կերավ, խորը արտաշնչեց, հետո շարունակեց,

– Դեհ, այնտեղ ամեն ինչ պատրաստ է, մեզ սպասում են` 1440 գրամն ընդդեմ տիեզերքի, համաձայնիր տղա, կատարիր քայլդ, այսպիսի մրցամարտ դեռևս չի եղել, չի եղել…

Հեռվից տեսել էին, որ նա երկար նայում է երկնքին, արցունքները հոսում էին աչքերից:

Թափանցիկ ամպ էր դառնում:

Այնտեղ բոլորը փետրավոր էին:

Զոլավոր պիջակով տղան, ձեռքերը գրպանում, առաջանում էր:

Ամպերի մեջ երևաց շախմատային շքեղ խաղատախտակը:

Աստված վազեց ընդառաջ:

Նրա ուրախ ձայնը բարձր հնչեց:

– Ճանապարհ տվեք, հայ արքան է գալիս, շախմատի արքան…

Հավերժ եղբորս` Կարեն Ասրյանի հիշատակին…
Արամ Պաչյան

^{* Էնդշպիլ- գերմ. շախմատում վերջնախաղ
** ակմե – արաբ. կատարելիություն:
*** Աիդ Սյուլլի –ֆրանսիացի եպիսկոպոս, որը 1208թ արգելեց հոգևորականներին շախմատ խաղալ:
**** նիմցո – շախմատում պաշտպանական մարտավարություն, որի ստեղծողն ու գաղափարախոսը Արոն Նիմցովիչն է` (1886-1935:)
***** Ռոբերտ Ֆիշեր – շախմատի աշխարհի առաջնության տասնըմեկերորդ չեմպիոնը:}

^{Նվիրվում է՝ Հայկ Մեսրոպյանին և
Հայկ Սայադյանին}

Այդ երեկո տեղի ունեցավ հայտնի պատգամավորներից մեկի կնոջ՝ Օֆելյա Նալչադյանի ցուցահանդեսի բացումը: Նախադպրոցական երեխային, հատուկ նրա խզբզոցներին ուշադրություն հրավիրելու համար, վարձել էին թատերական ինստիտուիտի ուսանողներ, որոնք նկարների կողքին կանգնած բարեխղճորեն կոկորդ էին պատռում՝ ցուցադրելով տիկնոջ մյուս, ոչ պակաս կարևոր՝ գրելու ձիրքը: Հայտնի նկարիչների ու արվեստագետների շփոթված, բայց խրախուսող խոսքերը, վախից արձակվող նրանց ճիչը՝ ներկաների կողմից իբրև հիացմունքի նշան ընկալվող, ֆուրշետի պերճ սեղանը, ճպճպացնող բերանների ծափերն ու սելֆիները, ինձ հունից հանեցին այնչափ, որ հենց տեղում միացրեցի պլանշետը, և արվեստաբանիս հատուկ սուր քննադատական հոդվածը անհապաղ հայտնվեց իմ խմբագրի էլեկտրոնային փոստարկղում, ապա նաև կայքում:
Վերադառնալով տուն, ժխորի մնացուկը, թափելով ականջներիցս, հանելով փարթամ երկար մազերիս միջից, խեղդեցի լոգարանում, ապա ամբողջապես տրվեցի նարդոսի եթերային յուղով շնչող, ուսերս գրկող տաք ջրին: Լոգանքն ավարտելուց հետո կծկվեցի նավակի պես նեղլիկ ու չոր իմ անկողնում՝ խոնավ կոպերս փռելով երանգախայտ երազի պարանին…
-Հե՜յ, հե՜յ… Մոտ արի, հենվիր ծառին, ոտքերդ ձգիր ու խոսիր անկաշկանդ:
Թիկնավետ, մթագույն ալիք մազերով, արծվի պես սևակն, խորաթափանց հայացքով, ծանր քայլերով, ինձ շատ ծանոթ տղամարդը մոտեցավ: Նրա աչքերը ակամա ժպտացին, նա ասես լռության մեջ կռահեց դեռ չտրված հարցս:
– Այգու ներքևում էի: Ցեխաջրեր էին կուտակվել, առու էի բացում, որ գնան:
– Առու՞,- զարմացա ես:
– Ջուրը չպետք է կանգ առնի… Նստիր ծառի տակ ու հոսիր: Այո՛,-մեղմ կրկնեց նա,-հոսիր…
Իրականում ես ոչ մի ծառ էլ չտեսա, բայց նա ոչ միայն վստահ խոսեց, այլև այնպես հենվեց ունայնությանը, որ ես էլ ակամա կրկնեցի նրա շարժումներն ու ի զարմանս ինձ, պահպանեցի հենված դիրքս:
Տղամարդու ծնկին անսպասելի հայտնված քամանչայի մարմինը մերկ ու անպաշտպան կնոջ պես դողաց. աղերսաձայն հնչյունները տարածվեցին այգով մեկ: Ես տղամարդու հայացքի մեջ գտա ինձ հարազատ ընկերներից մեկին՝ Հայկին: Նա, գլխի ընկնելով, որ ճանաչել եմ, թույլ չտվեց խոսք բացել: Հայացքը նորից պարուրվեց ժպիտով: Տաք հողը ճեղք տվեց , ծաղիկներն ի խոնարհում կախեցին փոքրիկ ալվան գլուխները, ամպերը` ուս-ուսի տվեցին: Այդժամ տարազներով նախապապերն ու նախատատերը դուրս եկան՝ ձեռքերը վեր տարուբերելով, ամպերը ճզմելով, անձրև քամելով, մերթ՝ քահ-քահ ծիծաղելով, մերթ՝ ուժգին լալով, պապերը՝ դեղնավուն փարթամ բեղերը ոլորելով, տատերը՝ ճակատնոցների մետաղները չխկչխացնելով, սև ծանր հյուսքերը հողից հազիվ վեր բարձրացնելով…
Քամանչայի ձայնն ընդհատեց հեռախոսազանգիս արտասահմանյան մեղեդին:
Խմբագիրս էր: Ասում էր, որ այսօր երեկոյան Մկոյանի ցուցահանդեսը լուսաբանելու կարիք չի լինի, ու որ մեկ ժամից խմբագրություն հասնեմ՝ անձնական իրերս հավաքելու: Գործազուրկների ցանկում հայտնվեցի երեկվա քննախոսականիս պատճառով, պատգամավոր ամուսնու մեկ հեռախոսազանգով, ինչին հաջորդել էր հոդվածիս հեռացումը կայքից և խմբագրիս անհանգիստ, ափսոսանքով և երկյուղով շաղախված, «վերևներից» պարտադրված աշխատանքից հեռացման մասին լուրը:
Ռեզյումես, ստեղնի հաստատմաբ, սըրնթաց հասնում էր գործատուներին, մատնահետքերս տպվում էին տարբեր կառույցների դռների բռնակների վրա, պրակտիկ հոգեբանության ձեռնարկները սովորեցնում էին՝ ինչպե՞ս ներկայանալ գործատուին, ի՞նչ գույն կրել առաջին հանդիպմանը՝ գործնական ու անմոռաց տպավորություն թողնելու համար, ամեն առավոտ հեռուստադիտողներին արթնացնել փորձող քնատ հաղորդավարուհին ներկայացնում էր պատմության մեջ արժևորված հենց այդ օրը… Պետք էր վճարել կոմունալները, տալ բնակարանիս վարձավճարն ու մարել պարտքերս, որոնք արդեն գերազանցել էին նախկին աշխատավարձիս երկու չափը…
-Ինչի՞ց է պետք սկսել,- հարցրեցի ես:
– Պարզապես գալուց, իսկ դու եկել ես,- ասաց ինձ արդեն պատահած այգու ծանոթ այգեպանը:
Ծփացող մազերի միջից նա ածուխի խողովակ դուրս բերեց և այն հապճեպ տարուբերեց արևամուտի կարմրաթույր ֆոնին: Գինով լի գավաթն անսպասելի հայտնվեց ձեռքումս:
– Եկար հասար այստեղ… Այսուհետև ինչ խոսեմ, ինչպես վարվեմ, միայն ու միայն քո ուսման համար կլինի: Եվ մեկ օր անգամ չպիտի տևի, եթե վրդովված, կամ նեղացած ես: Պիտի նստես ու մտածես՝ ի՞նչ դաս կար սրա մեջ:
Գինին հյութի պես արագ պարպեցի ու ավելի հանգիստ տեղավորվեցի ծառի տակ: Նա ողջ ընթացքում գնում էր, գալիս, նկարում ինչ կամենում էր: Հսկաների, փոքրիկ սևակն աղջիկների՝ ճոճանակին ճոճվելիս, խնոցի, լավաշ, անգամ կենդանիներ: Պատկերներն անմիջապես շնչավորվում ու իրական էին դառնում:
-Եթե այսքանին պատրաստ ես, ուրեմն՝ բարի գալուստ:
Հայկը էլ այն նկարիչը չէր այժմ ում գիտեի, ում մասին քննախոսականներ էի գրում, քննադատում, կամ շնորհավորում: Հիմա նա ո՛չ ուրախ էր, ո՛չ՝ մռայլ, ո՛չ ընկեր էր, ո՛չ՝ անծանոթ:
Ես խոնարվեցի ու չգիտես ինչու նրան չդիմեցի անունով, այլ ասացի.
-Պատրաստ եմ, Ուսուցի՛չ:
………….
Թևատակերս սեղմվեցին, մարմինս չենթարկվելով փորձեց մնալ ընկածս նույն դիրքում՝ քունքս ասֆալտին կպած, կոպերս՝ բրդե տաք վերմակների պես աչքերս ծածկած:
-Ջանիկ, հիմա կօգնեմ, հիմա շտապ օգնություն կկանչեմ, ապա փորձիր կանգնել:
Նոյեմբեր ամսին հատուկ՝ մտրակող սառը օդը, անոթի լինելս ու առավոտից պրոմո ակցիա իրականացնելու համար «Թվիքսի» «փաթեթավորմաբ» անընդհատ թափառումներս քաղաքի փողոցներով՝ ուշագնացության էին հասցրել:
Երբ նայեցի ինձ օգնության ձեռք մեկնած տղամարդու կողմը, շփոթմունքից ու զարմանքից, լեզուս պապանձվեց: Մի պահ անգամ հիշեցի, որ որոշ ժամանակ առաջ, գործընկերուհիս՝ «Թվիքսի» մյուս «ձողիկը», անվերջ տրտնջում էր ցրտից, համոզում, որ 3000 դրամի դիմաց չարժե ուտել սեփական գլուխը:
Թվիքսային կարիերայից փրկողը Հայկն էր, ով փաստորեն, արդեն Հայաստան էր վերադարձել: Մարդ, ով ամեն ինչին կդիմանար, ամեն բանից կարող էր զրկել իրեն, բացի նկարելուց, գինուց ու «Հարսիկներից»…
Տարվա մի մասը Հայկն իր մեջ էր առնում ալպիական լեռների մաքրամաքուր օդը, պաղ ջրերի կարկաչյունը, միջնադարյան ամրոցների անվրդովվությունը: Տարվա մյուս հատվածում, դառնալով Երևան, նա կտրուկ խզում էր լռությունը: Հայավարի… Հայկավարի: Ջուրը վերածվում էր գինու, մաքուր օդը փոխարինվում էր քաղաքի անթիվ մեքենաների արտանետված թունավոր գազերով, մարգագետինների հյութեղ կանաչը՝ ոտքերի տակ հալվող ասֆալտի եռքով, եվրոպական ցմփոր անծիծաղ ամրոցները՝ խունկով ու տատերի աղոթքով բուրող եկեղեցիներով:
Հայկը, իրեն հատուկ տոլերանտությամբ, զսպեց զարմանքը: Ինձ ոտքի հանելուց հետո միայն, ամուր գրկեց ու ասաց, որ որպես ”թվիքս” էլ վատ չեմ նայվում, թեպետ իմ սովորական հագուստով գոնե ճանաչելի եմ:
Քաղաքի կենտրոնական հատվածներից մեկում գտնվող ամենաթաքնված կիսանկուղային արվեստանոց- բնակարանում բացարձակ խոնավ չէր, բացարձակ անարև չէր, բացարձակ միայնակ չէր: Հյուրասենյակում պատից պատ ձգվում էր ապակեձույլ կարկատաններով միակցված տրիերան, որը, ըստ Հայկի, պատրաստ է տեղավորել ու Հայկի մոլորակ տեղափոխել ցանկացածի, ով բաց կլինի նման շրջագայության համար: Նավի տակ գտնվող այնքան փափուկ ու գրկաբաց կանաչ բազմոցի վայրն էլ ասես պատահան չէր ընտրված: Սա յուրօրինակ մի սպասավայր էր, որտեղ կարելի էր բազմել ՝մոռանալով ժամանակի ներկայության մասին, շվեցարական պանրի ծակոտկեն պատից տեսնել աշխարհը, կամ ռոքֆորի սպիացած մարմնի շերտը ինկլյուզի ենթարկել՝ սաթագույն մեղրի օգնությամբ, որից անմիջապես հետո, արնագույն խաղողաջուրը պարպելով մեջդ, կարող էիր հասկանալ՝ պատրա՞ստ ես ծովերն ու օվկիանոսները հատել՝ հասնելու Հայկի Մոլորակ, թե՞…
-Վաղն էլ օր կա, ջանիկ, այդքան լաց լինես, քեզնից ի՞նչ կմնա: Էլ պստիկ աղջիկ ու՞մ ասեմ, համ էլ ճաշիկը շատ աղի կստացվի…
Այն օրվանից հետո Հայկն առաջարկեց օգնել խոհանոցում, և «Հարսիկների» փոշին զգուշորեն սրբելու գործում: Դա մեծահոգություն էր իր կողմից: Այդ մասին գիտեինք երկուսս էլ, բայց երկուսս էլ լռում էինք: Իրականում, նա ինձնից լավ խոհարար էր իր խոհանոցում, ավելի հմուտ ու արագաշարժ: «Հարսիկներին» մոտ թողնելն էլ՝ մեծագույն վստահության դրսևորում էր, ու ես, անխոս, գնահատում էի այդ քայլը: Հայկի տված աշխատավարձով կարողանում էի մարել պարտքերս, վճարել բնակարանիս վարձը, ավելի շատ ժամանակ տրամադրել ընթերցանությանն ու հարմար աշխատանք փնտրելուն:
-Եկա՞ր փաստորեն, սսս՜, կարող ես չասել, գիտեի, գալուս ես, ասա տեսնեմ ի՞նչ ես արել այսօր:
-Այսօր ոչինչ, Ուսուցիչ…Հայկ…,- կարկամեցի ես,- բայց դու ի՞նչ ես նկարում, եկեղեցի՞:
– Չեմ նկարում, ամրացնում եմ իմ հոր, քո հոր, այ նրանց հոր տունը: Էս տունն ինքն ա կառուցել, իր ձեռքերով, այգին էլ իրենն ա: Էս ամենն արել ա, որ իր տղան, աղջիկը, գան նստեն փոքրիկ աթոռակին, չնեղվեն, ժպտան: Նա էլ շոյի ու հոտ քաշի մեր գլխից, զրուցի, օրհնի ու ճամփա ուղարկի մեզ:
Հայկի աչքերի մեջ կրակ բոցկլտած, նա մոտեցավ տուֆաշեն ժամին, շոյեց ամեն քարը՝ հատ-հատ, հետո զվարթացած հետ դարձավ ծառի մոտ, գրպանից խնձոր հանեց, անցկացրեց կտավե իր հագուստի վրայով, մեկնեց ինձ:
– Հոր տնկած ծառերի բերքն ա:
Ուսուցչիս ձեռքը երկարեց, հասավ ամպերին: Ամպերից մեկն ինձ մեկնեց:
-Փափուկ ա, ճիպոտած, ծածկվի, չմրսես:
Մատիտը մեծ արև նկարեց, այգին դեղին ներկվեց, ծառերը կերպարանք ստացան, կեղտաջրերը հոսեցին ու հեռացան: Ուսուցիչս, ասես ինձ նորից մոռանալով, սկսեց կետեր թողնել երկնքի լազուրին:
……. …
-Ի՞նչ է սա, ինչ-որ բան ես գրու՞մ:
-Ըհը…… Փորձիր առանց խոսելու կռահել: Խոսքը շատերին ա հասնում, իմաստը՝……
…………….
……..
Հայկի «Հարսիկներն» ամենուր էին՝ կանաչ, վարդագույն, կարմիր, երփներանգ: Նրանք շարվել էին նկարչի մահճակալի շուրջբոլորը, հարսնացուին հատուկ հմայքն ու հանդուգն սիրային երկտողերը թաքցրել էին իրենց ապակե մարմինների մեջ՝ միմիայն մեկի՝ Հայկի համար:
«Հարսիկները» ապակեձույլ հսկա շորիկներ էին, որոնք ծնվում էին այնժամ, երբ Հայկը սիրահարվում էր ու որոշում նորից ամուսնանալ: Իսկ որոշումները կայացվում էին բավականին հաճախ:
-Հայկ, ախր ի՞նչ տվեց քեզ նախորդ ամուսնությունդ, ու ի՞նչ կտա հաջորդը:
– Ջանի՜կ, դու պատկերացրու մի պահ. ցուցահանդեսիս բացումն է , կինս կողքիս է՝ ջահել, զարդարված: Նա հիանում է իր ամուսնով, մի պահ անգամ մտածում է, որ իր սեփական ցուցահանդեսն է: Պատկերացնու՞մ ես, ինչ պոզիտիվ կա դրա մեջ:
-Միայն դա՞:
-Չէ, իհարկե, որոշ ժամանակ հետո ինձ փրկում է այս ճամպրուկը: Սրա մեջ տեղավորվում է իմ ողջ կյանքը, ջանիկ: Ես սովորաբար վերցնում եմ ճամպրուկս ու հեռանում…Իսկ ամենակարևորը, ստեղծվում են «Հարսիկները»:
-Հա… Սիրուն են, ի՞նչ խոսք:
-Մի ժամանակ ամեն բան քննադատում էիր, հիմա՝ ընկալում ես: Ես պիտի խմեմ էդ պատգամավորի կենացը:
-Հայկ,-նեղսրտած անցա հաջորդ «Հարսիկին»:
-Ջա՜ն… Ապա էդտեղ մնա, չշարժվես: Քեզնից էլ վատ հարսիկ դուրս չէր գա, ասե՞լ եմ քեզ: Գույնդ դեռ չեմ որոշել, բայց մեջը… Գրածդ ռեցենզիաները կձուլեի ու անմոռուկներով կզարդարեի:
-Ինչու՞:
-Որ չմոռանամ քեզ: Ինձ շատ չկա, ծեր մարդ եմ:
– Ես չեմ ուզում այսպիսի «Հարսիկի» վերածվել, իսկ դու պատրաստվիր հաջորդ ամուսնությանդ, ես կօգնեմ, խոստանում եմ:
Օրըստօրե ուրիշ էի դառնում, նախկինի սրախոս քննադատն այլևս տեղ չուներ իմ տանը:
-Ջանիկ, քո մարմինը, քո տունիկն է: Ասե՞լ եմ: Երբեք չթափթփես տունիկդ, փառեր չկախես, ափսեներդ կեղտոտ չթողնես: Հետո էդ աղբի մեջ քեզ էլ կկորցնես:
Հայկի համար պատրաստելու ընթացքում հասկացա, որ իր համար սարքած գասպաչոն ու ռիզոտոն, բորանիին ու ղափաման ավելի օգտակար ու լավն են, քան ժամանակին գրածս քննախոսականները: Սկսեցի խոհարարական դասընթացների հաճախել և ժամանակ առ ժամանակ էլ, ինքս էլ ճաշատեսակներ հորինել:
Հայկն ու «Հարսիկները» օգնում էին ցրել մռայլ օրերի միապաղաղությունը, գինով ներկել անորոշությունն ու երբեմն էլ, կանաչ սպասասրահում գտնվելով, պատկերացնել ինձ տրիերայի որևէ հատվածում նստած՝ պատրաստ նոր մոլորակ տեսնելու: Երբեմն էլ, Հայկից գաղտնի, զգուշորեն, կանգնում էի վարդագույն նախշազարդ ապակե շորիկի ետևում ու պատկերացնում, որ եթե ես էլ իմ շորիկն ունենայի այստեղ, ինչպիսի՞ն այն կլիներ: Գործերս ավարտելուն պես՝ հոգնած տուն էի դառնում: Կեսգիշերից առաջ անկողին էի մտնում, կծկվում մահճակալումս և արագորեն քուն մտնում՝ այգում սպասելով մյուս Հայկին (նրան ավելի հաճախ դիմելով իբրև՝ Ուսուցիչ):
-………………….
… ……. ………………
-……………………………………..
…………………………………………….
…
Ամիսները այլևս ժամանակի կորուստ չէին նշանակում: Ես ստեղծել էի իմ մոլորակը, որտեղ ձմերուկի քաղցր դիլիմների պես օրը բաժանում էի ժամերի, դասերի, պատմությունների ու սպասման… Ցերեկը հայկավարի խառնաշփոթն էր, գույների հրավառությունն ու գինետոնը, իսկ գիշերը՝ Այգին, Ծառն ու Հայկի՝ Ուսուցչիս դասերը:
Ծննդյանս օրն էր: Ցուրտ ու ձյուն խոստացող մառախլապատ եղանակ: Տորթը ձեռքիս ներս մտա արվեստանոց: Հայկն ասաց.
-Վաղն էլ օր կա, ջանիկ, վաղն էլ:
«Հարսիկները» չկային: Հայկը Կապույտ Մորուքի պես էր վարվել նրանց, բոլորի հետ: Ննջարանը քույրական գերեզմանոցի էր վերածվել, հատակին՝ շաղ եկած ապակե արցունքներ:
Հայկի ու իմ հայացքը հանդիպեցին իրար, հետո ճամպրուկը գոհունակ ժպտաց ու ես դուրս վազեցի՝ չհասկանալով՝ ինչ տեսա րոպեներ առաջ:
Երիցուկով թեյ խմելուց հետո անմիջապես քնեցի:
– Հա՜յկ, Հա՜յկ, ու՞ր ես, արի, խնդրում եմ… Ու հոսեցի…
Հայկը փնտրտուքիս ողջ ընթացքում, արցունքներիս առուն էր բացում. լուռ ու համբերությամբ լցված:
-Ուսուցիչ, եթե բացեմ աչքերս ու տեսնեմ, որ այգին չկա, որ այն իմ երազն է, ի՞նչ կլինի, ես կխելագարվե՞մ…
Մատիտը նորից կետեր թողեց …
…………………….
…………….
-Իսկ միգուցե դու՞ էլ չկաս իրականում: Եվ դու էլ մեկ ուրիշի երազն ես…Գուցե այգին է քեզ տեսնում երազում, և ո՛չ դու նրան…
Քիչ անց, հողը նորից դղրդաց, եկեղեցու քարաշեն մարմինը զանգեց: Լճակների մեջ ոսկե ձկնիկներ էին լող տալիս, քամանչան նորից դողում էր, նախնիները՝ պարում:
-Սա քեզ, -ասաց Հայկն ու մի մեծ ճերմակ փետուր տվեց:
-Սա ի՞նչ փետուր է,-զարմացա ես:
-Հուշկապարիկի…
..
…
……. …… …..
…… ……………………………………………..
Առավոտ կանուխ շնչաղեղձ հասա արվեստանոց: Չէի ուզում հարցնել՝ ինչու՞, ուզում էի ասել, որ կուզեմ ինձ համար ապակե հարսնազգեստ պատրաստի:
Դուռը փակ էր, բայց երկտող կար: Ճամպրուկը տարավ Հայկին Հնդկաստան՝ տաք ու գունառատ մոլորակ…
Ես գլխիկոր ու մռայլ իջնում էի Բաղրամյանից Պրոսպեկտ: Ձյունը անխնա ծածկում էր քաղաքը: Անցորդների մեջ հանկարծ ուշադրությունս գրավեց սև վերարկուով մի տղամարդ: Թիկնավետ, մթագույն ալիք մազերով, արծվի պես սևակն, խորաթափանց հայացքով, ծանր քայլերով: Նա սոսկ մի ակնթարթ հայացք ձգեց իմ կողմ, բայց նույն պահին էլի իր մտքերին անցավ, ասես չէր էլ ճանաչում ինձ: Նա ընդհանրապես ուշադրություն չէր դարձնում ո՛չ մարդկանց, ո՛չ մեքենաներին: Միայն հուշկապարիկի փետուրներ հիշեցնող ձյան փաթիլները մերթ ընդ մերթ ասես խուտուտ էին տալիս նրա՝ օձիքից երբեմն անջատվող պարանոցը:
Ես կանգ առա ու բերանս բաց արեցի, որ կանչեմ՝ Հա՜յկ, Ուսուցի՜չ, բայց լռեցի…

(Սիմֆոնիա՝ Հուր-Հուր Մեծ թիթեռը)

Եվ եղավ, որ հայ երաժշտության համար խառը ժամանակներ էին, – քանի չկար, թե հայտնի էր որոշողը, – և ով եկավ, անհայտ մեկի կողմից նշանակվածն էր:

Եվ սիմֆոնիկ նոր կտավը չկար բեմում կամ գրված չէր և կամ մի տեղ թղթի վրա՝ ու մնում էր: Քանի ով եկել էր իրականություն դարձնելու, տեղանքը չիմացողն էր և թե՝ ի՞նչ դառնար հնչյունը, թե տեղանքի ծնունդ ասացումին եկած մեկի չիմացությունը գումարվեր: Քանի մի տարիքի էր, երբ խրթին բան էր ըմբռնել զգացմունքը՝ պարզ կրքերից զատ, առանց բեմին սազական ծեք-ծեք հուզումների, ինչն իբրև ճշմարիտ ապրում գիտեր: Եվ նա, ով հետո եկավ, բեմից պարապ խոսք ասող էր…
Եվ կային, ովքեր տարածողներ էին՝ Պիեռ Բուլեզը, Շտոկհաուզենը, Բերիոն, Նոնոն, Լիգետին, Քսենակիսը, Պյարտը և այլոց նշանավորեցին, քանի ասվում էր, թե նրանք առանձնակի արժեքների կրողներ էին: Սրանց կողքին՝ պնդում էին, թե ատոնալ երաժշտության ճիշտ ժամանակն էր, քանի նորագույն համակարգը ուղիղ ճամփով դիմազրկության էր տանում: Եվ հավատացնում էին, թե ոչ տոնայնականի գերագույն նպատակը հենց դա էր, թե մի առանձին տեսակ ըմբռնումով, հայտնի օրենքները ժամանակավրեպ հայտարարվեին…
Սիմֆոնիկ ժանրը մեզանում ասես վարանում էր և հետո էլի ծանծաղեց: Կարծիքներ եղան, թե ժամանակը փոքր ձևերի ժամանակ էր, մինչև գար ու մի նոր Խաչատրյան ծնվեր…
Եվ ահա՝ Էդուարդ Հայրապետյան կոմպոզիտորը ,,Հուր-Հուր Մեծ թիթեռը,, սիմֆոնիան աշխարհ բերեց…
Երեք տարի և ավելի՝ թիթեռնաշխարհում, իր առանձնավոր հնչյունի հետ: Մեկին մի խոսք չասաց երեք տարի: Եվ գիր-խոսքին՝ իր գալն իմացական էր, քանի ձայնի համար գրված սքանչելի երկերը կային իր թիկունքում, որ դարձյալ գրից էին: Որպես մեկը, ով խոսքը գիտեր և թրթիռը գիտեր խոսքի: Եվ հող-տեղանքը, որ խոսքն իր հետ բերեր: Եվ դրաման գիտեր ու Հոգին, որ երկրի վրա կար և ալեկոծ էր… Մինչև, որ ,, Հուր-Հուր Մեծ թիթեռի պատմությունը,, դարձավ պատում-հնչողություն, ինչին միայն Հայրապետյան կոմպոզիտորն էր ունակ և խիզախեց…
Եվ ժամանակ հետո, սիմֆոնիան հնչեցնելու, երբ հարց դրվեց. – Իսկ ո՞վ՝ դիրիժորը… Կոմպոզիտորն ասաց. – Էլ ո՞վ, եթե ոչ հենց գրքի հեղինակը, – ու հավելեց, – ես նախադեպը չեմ հիշում, երբ գրողն՝ ինքը, իրականություն դարձներ:
Երկու հազար մեկ թվականն էր: Եվ երբ գրքի հեղինակը եկավ, նոտակալի առաջ կանգնեց…
Բայց իր գալը նպաստավոր չէր իր համար: Որովհետև տարիներ շարունակ նվագախմբի ղեկավարությունը նրան խոստացել էր, թե համերգներ էին տրվելու իրեն, և երանելի օրը ոչ մի կերպ չէր ճշտվել…
Հավատում էր, թե տեղանքը գիտեր և նվագախումբ՝ գոյության վարքն էր իրեն հայտնի: Չզարմացավ, երբ ձեռքերը տարավ, թե սկսվեր, բայց աղմուկն էլի մնաց բեմում ու տևում էր: Հայտնի չէր, թե էլի ինչքան ,,բացվեին,, քանի ով կար կանգնած, նվագախմբի համար նույն քաղաքից ծանոթ մեկն էր, նույն տեղում ուսում առած, ուրեմն և ձիգ մնալու՝ երաժիշտը ոչ մի պատճառ չուներ:
Հասկացավ, որ փորձությունը հենց սա էր, որ կար և թե հիմա իրեն ծով համբերության բերեր… Եվ երբ կլարնետը հնչեց և մնաց մենակ՝ լարայինների և զույգ արֆայի հետ, մտքում ասաց իրեն՝ տես, որ եղավ, ինչին այսքան տարի գալիս էիր…
Պատում Առաջին. … Հուր-Հուր մեծ թիթեռը…
Հուր-Հուր թիթեռի պատմությունն էլ, գուցե, սկիզբ առավ հենց այն օրից, երբ Առվի ջրերի մեջ Հուր-Հուրն առաջին անգամ հանդիպեց իրեն: Մի՞թե ինքն իրեն հանդիպելը ամենանշանակալից բանը չէ աշխարհում և հիշատակման ու սկիզբ լինելու արժանի:

Եվ ի~նչ բարեբախտություն՝ կոմպոզիտորը մի ենթավերնագիր էր առանձնացրել գրից ու փակագծերի մեջ առել՝ … և քանի Հուր – Հուրը ծնվել էր աշխարհը ճանաչելու համար…
Եվ հիմա՝ ով նշումը կարդաց ու կարևորեց և ով՝ ամեն օրվա իր սովորական աշխատանքի մեջ… Հաստատ է, որ խոսք չէր ասելու, թե հնչյունը պատմեր և կամ պատկերի նմանության բերեր, թե առավել ըմբռնելի դառնար, ինչը, որ հնչելով պիտի լիներ: Որքանը, որ իր ձեռքերն ասեին… Եվ քանի նվագախմբի վարքը գիտեր, ասաց իրեն՝ ով ինչքանին հասու եղավ ու փորձաժամն ինչպես ապրեց: Եվ երբ առաջին տակտերը եկան fermata- ի, այդժամ գիտեր արդեն՝ հող տեղանքն էր, որ հիմա ասվեց: Եվ ինչը որ հետո կատարվեր, նույն տեղին էր գալու և հիմա էր, հիշեց, որ գիրը Մեկնողն ասել էր` նախ տարածությունը լսես ու հետո նոր՝ Հուր-Հուրին գաս…
Եվ երբ corno inglese – ն տարածության սահմանումին բերեց…
Ճշմարիտ մեկնումի ի~նչ ելակետ, քանի չեղավ, թե մեղեդին դառնար հնչյունի առանցքից դուրս՝ նկար-պատկեր: Իբրև հոգու տեղանք – պրպտում՝ եղավ ու մնում էր, և ինչը որ հետո լսվեց… Հնչյունի ներսում, երբ գար մյուս հնչյունին և էլի ասվեր, քանի երաժշտության գործողությունը մի բան է, որ լոկ մեծերին է տրվել: Եվ երբ Էդուարդ Հայրապետյան Մեկնողը այդօրինակ փորձությանը գնաց և գիր-խոսքի տեղանքի մեջ….
Ով կանգնած կար նոտակալի առաջ՝ ասուն ձեռքերի օրենքը գիտեր և հիմա էր, տեսավ՝ ճիշտ դրա ժամանակն էր: Թե փոխադարձ կապի մեջ գային և օրենքը պահեին երկուստեք՝ դիրիժոր և նվագախումբ: Երբ տեղը կար ու հնչում էր և թե էլի խորունկ դառնար ու ծավալվեր…
Բայց ի~նչ ափսոսանք՝ գուցե հարկ էր, որ դրվագում կոնտրաբասի հնչերանգը forte – ի մեջ գրվեր: Ասես քիչ էր՝ ինչքանը կար… Չկամեցավ, թե ընդհատեր, քանի իր ափսոսանքը դեռ մտածելու բան էր: Նվագախումբն ասես շնչի էր եկել, ընթացքի մեջ, թե անորոշ մի բանի համար կանգ առներ, ասես տեղն էր, որ գրվածի ,, համն ,, էլի առներ, թե սիրելի դառնար, ինչը որ հնչյունին պահ էր տրվել: Քանի հող տեղանքը մի անգամ էլ հնչեց ու տարածվեց ջութակների, շեփորների հետ, և tutti՝ նվագախումբը հառնեց գոյի ծնունդ-տարերքի մեջ, և հետո, երբ նահանջի եկավ, և թե ի~նչ մի տեսակ հապաղումով, որ կար ընդերքում և կատարվեց…
Երբ այդ սքանչելի meno mosso – ն հնչեց… Ով կար կանգնած, անհայտ մի ապրումի եկավ, առ նվագախումբը՝ խոնհարումի մեջ: Քանի ձայնը հավաստի աղբյուրից հնչեց, ասես եղած կար ու տեղանքը գիտեր, ով նվագեց: Առանց ,,ներսի,, լսումի՝ անհնարին էր, թե կատարվեր: Մինչև սքանչելի~ մի մինորը եղավ ( e ) և հետո պարզ, լա մինորը (a) , և հողի վրա էր, որ կատարվեց, երբ Հուր- Հուրը բոց կրակ թևերով թիթեռին էր, տեսավ Առվի ջրերի հայելու մեջ: Եվ քանի աշխարհը ճանաչելու համար էր ծնվել, հասկացավ մեկեն…

Պատում Երկրորդ. Մտրուկը: Եվ փակագծերի մեջ կար գրված. …Ներքևում լռություն է և խաղաղություն…
Կանաչին հակված, Մտրուկը գնում, հասնում է սարի գագաթին, ու խոտի բույրից չկշտացած, բարձրացնում է գլուխն ու Մտրուկն առաջին անգամ տեսնում է մեծ աշխարհը: Մտրուկը դեռ չի ճանաչել զմայլանքը, նայում է անծանոթ աշխարհին ու ականջ դնում:
Բնութագիր-նշումը՝ ներկա ժամանակի մեջ: Քանի երաժշտության լինելու ժամանակը իր հնչումի ժամանակն է: Եվ ակորդը, որ եղավ ու տարածվեց մինչև հեռուն և ասես, մի անհայտ օրենքի մեջ… Ի՞նչ մի հանկարծ հարցի բերեց՝ հաջորդ տակտը ե՞րբ էր, թե սկսվեր…
Անօրինակ մի հարց, որ հանկարծ ծագեց…
Հիշողության մեջ առավ, թե հետո մի անգամ էլ ձեռքերի մեջ բերեր, քանի ,,երբը,, մի տեղ գրված չկար: Սակայն զգաց մի բնազդով, որ տարածականի ըմբռնումը հենց հարցի ներսում էր, թե ձեռքերին գալով, ինչ ձև առներ: Եվ ակո~րդը… Օդը մեկեն ո~նց ծածանեց և դեռ էլի կար օդի մեջ ու մնում էր, ոնց ջուրը, որ ծծվել էր արդեն, բայց տեսանելի իր թացը դեռ պահում էր… Մինչև con sordino լարայինների մուտքը եղավ և հիմա արդեն սրան հաջորդիվ՝ տակտի մուտքն էր, որ անհայտի մեջ հայտնվեց…
Եվ անհայտը մնալու էր մինչև համերգը, բեմական շունչն իրեն ինչ մի տեսակ լսողության բերեր: Քանի նման բանը դուրս է գրվածից, և հնարավոր է, թե մի ունկնդիր՝ զմայլանքի մեջ հայտնվեր, թե ճիշտ ձևով արվեր, քանի մեծ վարպետի ձեռքով էր, որ գրվեց, ով պարզ ակորդի կախարդանքը գիտեր: Եվ թե ո՞նց էր, ո՞ր մի տեսակ լսողությամբ, որ եկավ լռությանը, ինչի մեջ հենց կար լանդշաֆտը, թե մեկը լսեր…
Եվ հետո՝ դաշնության տեղանքի մեջ, ուր Մտրուկը կար և աշխարհին նայեց, և զարմանքը, երբ պոչը երկինք նետեց ու դիպավ ամպին, որ անցնում էր… Հոբոյ, կլարնետներ, ֆլեյտա՝ ակնթարթները լսեցրին, որ օդի մեջ կային և հետո վերստին տարածականը՝ իր թրթռուն ծածանումին: Փողայինների կարճ կանչեր, հավելված Մտրուկի զարմանքին և ընդերքում, լարայինները՝ որպես լանդշաֆտը, որ պահում էր օր-ժամանակը և ինչը որ կար դրանից վեր:
Պարտիտուրը սրան բերեց, երբ դեռ ոչինչ չկար, թե սկսվեր…
Եվ գրքի հեղինակը հավատաց, թե հոգիներ, սերն առ՝ այս մեկ գրի հնչյունը, արդեն կրում էին իրենց մեջ, թե հետո պահեին, քանի ինչի համար, որ գրված կար երաժշտությունը, համերգ՝ իմաստից դուրս էր: Խոնջանքը, որ հանկարծ իջավ… Ով կանգնած կար, կամեցավ, թե քանի ակնթարթ մնար արդեն հնչածի հետ…
Եվ հանկարծ բաց ու ծաղրական ձենով մեկը տեղից կանչեց՝ մաեստրո~, Մըտրու~կն ի՞նչ ա~…
Եվ հապաղումն այլևս պարտադիր էր: Թե վերստին իր հետ դառնար, ով մտրուկը՝ պիտի թարգմաներ: Ձայնի կողմը թեքվեց: Ճիգ արեց ու ժպտաց, ասաց՝ շարունակենք…

Եվ աչքերը պարտիտուրին, քիչ էլ մնաց, ձեռքերը կտրուկ վեր բերեց, քանի Երրորդ Պատումին էին եկել, ուր գրված կար.
Երգեր հյուսող տղան: Եվ փակագծերի մեջ՝ Երկինքը կորուստների տեղ է…
… Այնքան անակնկալ էր Օդապարիկի հայտնվելը և այնքան գեղեցիկ էր նրա թռիչքը, որ Հուր-Հուրը զարմանք-հիացումի մեջ ամեն բան մոռացել, երկինք էր նայում և էլ ոչինչ չէր մտածում: Քամու հետ խաղի մտած՝ Օդապարիկն ալիք-ալիք բարձրանում էր, գնալով փոքրանում ու նրա հետ փոքրանում էին նրա երկու շեկ ծամերը:
Թե ոնց հանկարծ՝ Երգեր Հյուսող տղան, ով արդեն կար կորուստի մեջ…
Frusta -ն հնչեց հատու, համատարած թրթիռի հետ և դա ամենից ճշմարիտ բանն էր, որ կատարվեց: Ժամանակը մեկեն փոխվեց, ուրիշ ապրում էր: Եվ եղավ, որ փողայիններ՝ ձայնարկումներ տարածեցին չորսդին, թե հայտնի դարձնեին և հետո՝ հող ընդերքը, որ հառնեց վերստին, ինչը որ կատարվեց և ամայությունը, որ իջնում էր, և դեռ էլի իջավ և աշխարհը մարեց…
Եվ թե հնչեր, ինչը գրված կար էջին….
Նվագարանը կակազեց, անբնական ձայներ ելան քանի… Ով կար նոտակալի առաջ, իրական մեղեդին իր մեջ գիտեր արդեն: Եվ կարծես հասկացել էր, թե Մեկնողն՝ ինքը, ինչ էր լսել, երբ հնչյունը դեռ պիտի ծնվեր և երբ բերեց, թե կորստի հետ լիներ, ով կար ու լսում էր: Հստակ ու աներկբա, կոմպոզիտորն, ով կորուստ՝ ապրումը գիտեր և ապրումին այսօրինակ ձև էր տվել… Համոզված մնաց, որ ամեն բան ճշմարիտ էր… Նվագարանի կողմը նայեց: Տեսավ՝ ով պիտի նվագեր, թունդ ծիծաղի մեջ էր… Չկամեցավ, թե կանգ առներ, քանի եղել էր արդեն՝ մարդը չուներ պահանջը, թե կորուստը լսվեր: Գրվածը բարդ չէր, բայց ազնիվ ջանք էր պահանջում, թե հնչյունն աշխարհ բերողը չգրվածին հասներ: Չհավատաց, թե մի անգամ էլ փորձեին, իրականին կգային, քանի ով պիտի նվագեր, դեռ հնչյունի սիրո մեջ չէր, երբ պատկերեց…
Ինչը, որ կորստից անդին կար…
Եվ դեռ էլի քանի՞իմացություն, որ Պատումի ներսին բերեր… Որովհետև առանց ամենքի բաժին ճշմարտության, տեսար ու կարտոն-թղթից շինվածի նման դարձավ կորուստ և ամենայն բան: Եվ երբ երկու մենակատար ջութակները վկայեցին, և կատարվածի արձագանքը՝ որ մնացած կար ու տևում էր: Ամայությունն էր, որ բերեցին, մինչև հողը մի անգամ էլ շնչեր, կորստի բաց ճիչը՝ դառնար հեռու, տամուկ հիշողություն ու… մնար երկնքում…
Հիմա էր, որ շունչ առավ, ով կանգնած կար և փորձում էր մտքին բերել, քանի ինչը որ կատարվեց, աշխարհից դուրս իրողություն էր և հարկ էր, որ մնար իմացության ծալքերի մեջ: Եվ մեկ էլ ու հանկարծ.
– Մաեստրո~, բայց չասեցի~ք Մը~տրուկն ի~նչ էր…
Քանիսը կային, որ փղձկացին ու հետո ծիծաղում էին և ով հարցը տվեց, ոտքերը լայն, պառկել էր աթոռին և հաստատ էր, որ բոլոր կարգի պատասխաններից հետո, էլի կարևոր մի հարց ուներ, և հետո՝ էլի, թե փորձաժամը զավեշտի տաներ ու ձախողման…

Չորրորդ Պատում. Պսակածաղիկը: Եվ փակագծերի մեջ՝ Ծաղիկները թոշնում են մոռացումից…
Հուր-Հուրը հրաժեշտ տվեց Պսակածաղկին ու թռավ: Եվ Պսակածաղիկն այդպես էլ չիմացավ՝ Հուր-Հուրը ոչ մի տեղ չուներ գնալու և պատրաստ էր մեռնել հենց դավադիր մամռաքարի առաջ: Պսակածաղիկը չէր գիտենալու՝ Հուր-Հուրին տարավ անդառնալի ժամանակի տխրության ծնունդ՝ արցունքի կաթիլը, որ հանկարծ արթնացել, լույս աշխարհ էր ուզում ու չէր գտնում ելքը:
Ով մինչև սերն իրեն տարավ և մենակ էր, երբ կար աշխարհի մեջ: Պսակածաղիկը…
Թե մի հնչյուն՝ թոշնանքի ափսոսանքը ո՞նց մի անգամ աշխարհի մեջ բերեր… Եվ տամուկը, որ կար Պսակածաղկի սրտում, թե տարածվեր…
Երբ առաջին անգամ պարտիտուրը բացեց, հարց եղավ՝ ինչո՞ւ երեք քառորդի մեջ: Հետո ասաց իրեն՝ ուրիշ ինչպե՞ս: Թեթև ճոճքն ու հմայքը, որ երեք քառորդ չափը կրում է իր մեջ…
Ոնց դաշտի քամին էր՝ բեմին հասավ ու ձայնավորվեց…
Մետրական պատկերի համատարած շարժը, որ փռված կար պարտիտուրի էջերով մեկ, թե հնչյունը ինչ տեսակ ընթացքի բերեր և թե հետո՝ ուր հասցներ: Չլիներ, թե ձեռքի մի անփույթ շարժումով պահը հանկարծ եղծվեր, և իմաստը՝ նյութ չդարձած, չխաթարվեր: Թե գնար հասներ իր տեղանքին, և ուր մնար, ոնց եղած բանը, որ կար ու մնում էր: Քանի ներշնչանքի մեջ էր, երբ պիտի հայտնվեր և ներշնչանքը պարտադիր էր, թե Պատումի հիմքում դրվեր և մնացյալ ճշմարտությունները, որ կային պատումից ներս…
Եվ երբ չորս քառորդին եկած, առաջին ֆլեյտան Ծաղիկ Գոյի խոսքը բերեց…
Ի~նչ մի երանգ թախիծ ու ափսոսանք… Թե ֆլեյտա նվագարանով Պսակածաղիկն ինչպե~ս պատկերվեց, ով սիրուն էր իրեն տարել ու մենակ էր, երբ ինքն ասվեց: Եվ մեկը, ով եկավ և սերը չգիտեր, քանի ամենայն բան, որ թռչում է, փոփոխամիտ է… Թե սեր, թե կյանք՝ Ծաղիկն այդպես գիտեր: Ատրաշեկ թևերով թիթեռը, որ խոսք էր ասում ու ճամարտակեց: Դրանից ետ, մի Պսակածաղիկ՝ էլ ո՞նց լիներ…
Եվ էլ հիմա՝ նվագախումբն ի՞նչ դառնար, որ Պսակածաղկի խռովքին գար ու պատկերեր, քանի ընթացքը ծանրացավ, զատ դարձավ ներշնչանքից: Ով կար կանգնած նոտակալի առաջ, հասկացավ, որ մեղավորությունն իրենն էր ու վարանեց: Մտածեց, թե մի անգամ էլ տեղում նույն հատվածը փորձեր, ուրիշ մի ժեստով, թե կատարվեր, քանի ինչը որ հնչում էր, բնավ գրվածը չէր: Պոռթկումը պիտի դահլիճն առած լիներ, թե ճիշտ կատարվեր…
Եվ եղավ, որ մենանվագող ջութակի հնչյուններին՝ Պսակածաղկի խոսքը մարեց…
Մտորումի մեջ մնաց, ով կար կանգնած ու չգիտեր, ո՞ր մի բանն էր, թե նվագախումբը հարկ եղածին բերեր՝ Պատումը, որ ուրիշ պատկեր ուներ:
Եվ զարմանք բան՝ լռություն էր ու մեկը չկար, թե հարցներ…

… Եվ թիթեռը, ափեափ տխուր ու ալեկոծ, փարվեց Խրտվիլակի կրծքին ու մնաց… Ինչը, որ գրված կար փակագծերի մեջ:
Հինգերորդ Պատում. Վեհանձն Խրտվիլակը…
Այն, ինչին սար ու հանդ են անվանում, դաշտ ու մարգագետին, ծաղիկ ու կանաչ, ճախրանք ու քամի, աշխարհ, Առվույտ, մի խոսքով՝ կյանք, Խրտվիլակի համար զարմանքների հանդիսատեղ էր ու հանդես:
Ինչը, որ Հուր-Հուրին տարավ, թե էլի ապրեր…
Կլարնետներ, ֆլեյտաներ՝ մի բաց տարածք տակտերի մեջ, ուր Խրտվիլակը կար թեք կանգնած և զարմանք բան՝ միանգամից նա ճանաչվեց: Եվ հետո՝ Հուր-Հուրի հուզմունքով լի ճախրը մինչև Վեհանձն Խրտվիլակը, ոնց եկավ, փարվեց նրան ու արտասվեց… Եվ արցունքից հետո, երբ բացեց աչքերն ու աշխարհին նայեց և էստեղ էր, որ Հուր-Հուրը հայտնաբերեց … արտասվելուց հետո աշխարհը լուսադեմի խաղաղությամբ էր շնչում…
Եվ մեղեդին, որ ասես հանկարծ եղավ՝ ի~նչ խոհական ազնվությամբ Վեհանձն Խրտվիլակը մտորեց…
Հանպատրաստից, պղնձյա նվագարանները հավասար-կշիռ ձայնի եկած, խոհականության մեջ: Անգամ շեփորահարը, ով պաուզաների ընթացքին սուրդինան շարունակ օդ էր նետում, թե հետո բռներ, և հենց նա էլ` հիմա, հնչյունին էր եկել ու ջանում էր և բոլորի ջանքը կամեցումի երանգ ուներ՝ օրենքի մեջ: Ով կար կանգնած, մտքում շնորհակալ մնաց նրանց և տարավ իրեն, թե խմբից ներս, առանձին նվագարանները լսեր, քանի ինտոնացիան շտկելու էլի տեղ ուներ և պահանջ էր: Եվ ինչքանը որ կար, ընդունելի էր առաջին անգամվա համար, թե հետո մի անգամ էլ փորձվեր: Մինչև հոբոյը Հուր-Հուրի խոսքը բերեց Վեհանձն Խրտվիլակին և խոսքի ավարտին էր, որ պարզ լսվեց՝ զուտ ազնիվ հնչյուններից էր, ինչը որ ասվեց և խռովքը, որ կար առաջին հնչյունից ու մնում էր… Հուր-Հուր թիթեռի մեկնությունը, ով Մեղավորությունն ապրեց և մեղքի մեջ տեսավ իրեն: Եվ երբ նրա ապրումն ինտոնացիային հանդիպեց… Քանի հնչյունը որ անհայտ կար Մեկնողի սրտում, այս պահին էր, որ իրական դարձավ ու հայտնվեց: Բայց ոչ իբրև մեղեդի, շարադրանք և կամ՝ պատկերում, ապա՝ որպես մի բան, ինչը հարկ էր, թե ճանաչվեր, երբ ժամանակն էր, որ սրտի հնչյունն իմացվեր… Եվ դրանից, ահա, հոբոյի մենանվագը… Կթվա, թե ատոնալ երաժշտության օրենքներից, բայց ոչ դրա սահմանումին, քանի անհրաժեշտ էր, որ թռիչքի ազատություն կրեր, երբ հարկ էր, որ հնչյունը ճախրեր, և չլիներ, թե կասկածեր ազատ տարերքին, երբ պետք էր, որ էլի կրկնվեր, քանի ատոնալը հենց դա էր պահանջում՝ չկրկնել, մի հնչյունը, որ հնչել էր արդեն և ռիթմական պատկերը, թե մի հնչյունը ոնց մյուսին բերեր…
Ինտոնացիա՝ դիմանկարի օրենքի մեջ: Եվ մենակատարը… Ի~նչ նվիրկան հակում՝ ով հենց նվագելիս փնտրեց, թե ուր տաներ հնչյուն-գիրը և թե ինչի բերեր՝ ինչը որ սկզբում միայն պարզ հնչյուն էր: Եվ հիմա էր, ով կանգնած կար նոտակալի առաջ, հիշեց, որ Մեկնողն ասել էր՝ մի մենակատար նվագարան, իրեն վայել հնչյունին գար ու չմոռացվեր…
Եվ առաջին մեծ ծավալը որ կար, սա էր՝ Վեհանձն Խրտվիլակը: Թե ինչ դառնար ամբողջական Պատումի մեջ: Եվ երբ կլարնետի թախծահունչ միջնորդումը եկավ fermata – ի… Ասես դադար էր ուզում, թե մի տեղ պահվեր… Եվ երբ դարձավ ընթացիկ, ձայնով լցվեց, նվագախումբը պոռթկաց ու ընդվզեց՝ դիմաց, ինչը որ կար ու կատարվեց, և թափը լարայիններին փոխանցեց և թողեց, որ ափեափ խռովքի մեջ, դեռ տևեին՝ Հուր-Հուր թիթեռն ու Վեհանձն Խրտվիլակը, և թե հետո սրանք էլ՝ մնային ու մարեին…
Հինգերորդ Պատում. Խնձորը: Եվ փակագծերի մեջ. … Հուր- Հուրը չէր ճանաչում Անանունի աշխարհը…
Հուր-Հուրը լուռ էր: Եվ Հուր-Հուրի այս մեկ լռության մեջ էր, որ Խնձորը տեսավ եղելությունը՝ նրա մտքերի մեջ ոչինչ կար առանց սահմանի, առանց սահմանման: Հուր-Հուրը չէր ապրել անպատկեր սիրո հմայքը, չէր կարոտել հեռավոր գալիքի անծանոթին:
Մի բան էր, որ անորոշին տարավ, և ով կար նոտակալի առաջ, միտքը մնաց, թե որոներ, քանի թվաց, թե ,, շոշափող անորոշը ,, որ հնչում էր, էլի մի բանի անհրաժեշտություն ուներ, ինչը հայտնի չեղավ իրեն: Գուցեև երաժշտության լեզվով՝ Անանունը սա՞ էր և էլ հիմա՝ ո՞վ կասկածեր: Թե ամբողջը մի անգամ էլ իրենից դուրս ,, ուրիշի լսողությամբ ,, լսեր, երբ մենակ մնար ու մտորեր… Ուրիշ ձայնով պիտի հնչեր… Լանդշաֆտից դուրս էր, ինչը որ նվագվեց, հնչյունը չէր, թե նույն տեղանքի մեջ: Մտածելուն մնաց, թե մեկին մի բառով ասվեր… ձայնը… Քանի լսվեց, որ Անանուն՝ կարևոր իմաստին ուշք չէր դարձրել, ով պատկերեց:
Սխալ էր, թե նման կերպ շարունակվեր: Եվ ընդհատեց…
Հետո ինչը եղավ, արդեն հայտնի էր՝ նվագախումբը մեկեն հայտնվեց աղմուկի մեջ: Ով ինչ ուներ մտքում պահած, թե հիմա հենց, մի անգամ էլ փորձեր… Մնաց ու սպասում էր… Մինչև ձեռքի փայտիկը մի անգամ էլ նոտակալին բերեց, և երբ ձայները մարեցին, ասաց՝ մեկ անգամ էլ, Խնձորը… Խնդրեմ… .
Քանի չէր հասկացել, թե ինչ էր, որ նվագվեց…
Եվ Վեցերորդ Պատումը եղավ, որտեղ գրված էր. Մութ Պատկերը: Եվ փակագծերի մեջ՝ Ստվերը:
Հուր-Հուրը տեսավ, որ հողն ամայի, լուռ ու դատարկ կմնար առանց ստվերի: Եվ Առվույտի ստվերաշատ հողի բերկրանքով արբեցած, դեռ երկար ճախրեցին Հուր-Հուրն ու Մութ Պատկերը: Այս անգամ հայտնի չեղավ, թե նրանցից ով առաջինը հանգստի առաջարկ արեց: Եվ երբ նստեցին շունչը ետ բերելու, Հուր-Հուրը խնդրեց մեղմաձայն.
– Երբ ես չլինեմ, խոստացիր, որ Պսակածաղկի ստվերը կդառնաս…
Եվ ինչը որ հնչեց՝ իր ընդհանրությունն Առաջին Պատումի հետ էր…
Կլարնետներ ու արֆա և հիմա՝ գալարափողեր կային և մի շեփոր: Բայց ի~նչ արագ հնչողությունը դարձավ բազմածալ, ի~նչ երազկոտ վարանումի բերեց: Եվ ոնց օդը հանկարծ շարժվեց, ինչին միայն Հայրապետյան կոմպոզիտորն էր ունակ՝ զմայլանքն ու հողի վերը՝ մեկտեղ: Եվ լարային ամբողջ կազմը առանձնակի իր տարերքին, որ ընդմիջվեր մի կարճ պահի և էլի գար զմայլանքին, որ հետո բերեր ծանոթ մի մինորին՝ օժտված փոքր տերցիաներով և լա մինորը՝ նույն օրենքի մեջ, ինչն ասում էր, թե Հուր- Հուրը կար, բայց էլ առաջվանը չէր…

Եվ այն, ինչը հետո եղավ… Դրամատիկ Պատումն իր սահմանները փոխեց, քանի հիմա կար, ով … արտասվեց բոլոր անտեղյակ զոհերի համար… Որդի Արմատը: Եվ սա Յոթներորդ Պատումն էր:
Եվ թռավ Հուր-Հուրը, փարվեց Որդի Արմատին, բացեց իր սևխալուկ թևերն ու Որդի Արմատի բզկտված մեջքը ծածկեց Արևից: Հուր-Հուրը Որդի Արմատի մեջքը ծածկել, անշարժացել էր: Կողքից նայողին կթվար, թե Հուր-Հուրը երանության մեջ արևկող էր արել: Հուր-Հուրը գիտեր արդեն՝ իր թևերի ստվերը զորու էր մեղմելու Որդի Արմատին տանջող կրակը:
Ուր հայտնվեց Որդի Արմատը՝ բաց հողի երեսին…
Գոյականի՝ իր ընդվզումին: Հողի երես՝ իրողությունն էր հենց, որ անհնարին համարեց Որդի Արմատը և էլ քանի~ հարց – տառապանք ու անմեկնելի ծարավ սպասում: Ով հողի տակ տքնել էր օրնիբուն և պտուղն անհայտ մնաց իրեն… Եվ Հուր-Հուրը, ով դեռ մեկին մխիթարության խոսք ասած չկար և չգիտեր այդօրինակ խոսքի ծեսը, երբ Որդի Արմատի կողքին հայտնվեց… Եվ երկու իրականություններն այստեղ է, որ հակոտնյա դարձան: Տարածությունը, որ կար, և մյուս կողմում՝ դրաման, ինչից որ կար ինտոնացիան: Եվ զարմանք մեղեդին, որ երգելու չէր և ոչ էլ՝ կրկնելու: Հնչելու համար էր, թե մի տեղ մեկի աչքին կորուստ բացվեր, քանի չեղավ, թե Մեկնողը սոսկ երրորդ դեմքով բանը պատմեց: Թող որ հմուտ՝ հնչյուններով ձևակերպված տարածքի մեջ և այդքանով՝ ասելիքը: Քանի կերպավոր, ասուն հնչյունը կա, ինչը հենց Էդուարդ Հայրապետյանի հնչյունն է: Եվ արտառոց կդիտվեր, թե նա ուրիշ կերպ գար հոգեբանական պատումին: Քանի թե իր ապրած կյանքը և թե իր հնչյունի՝ նույն մի բանն էր: Եվ ո՞վ իմանա, թե քանի անգամ նախ ինքը մեռավ, մինչև Որդի Արմատը կլռեր հավերժորեն…
Էստեղ էր, որ գրքի հեղինակը հայացքը կտրեց պարտիտուրից: Կյանքից անդին տեղանքը թե կար, երևի հենց կյանքի մեջ էր՝ անցավ մտքով: Երբ հնչյունը մի անգամ գար ու տաներ…
Եվ ձեռքերը վեր տարավ, քանի Ութներորդ Պատումն էր, որ վերնագիր ուներ՝ Մողեսը: Եվ փակագծերից մեջ, ուր գրված կար՝ լույս և մութ:
Դեղին մամուռի լռության մեջ աշխարհն ապահով է թվում Մողեսին: Լռության մեջ, Թերթաքարի իր բարձունքից Մողեսը նայում է դեպի ճերմակ հողերի հեռուն:
Մետաֆիզիկ էությունը՝ իր հավասար կշիռ գոյության մեջ…
Քանի Մողեսը լույս ու մութի հալալ ժառանգն էր: Եվ երբ իր պահը եկավ… Լարայինների մետրական հստակ ֆոնին՝ հոբոյ, in es կլարնետ, ֆլեյտաներ, Մողեսի աշխարհ տեղանքը, որ պատկերվեց… Տարածականը՝ ընթացիկ չափի մեջ… Եվ alto flauto- ն, երբ նվագեց… Ասես չհասկացավ, թե ինչ էր պահված կրկնվող կարճ հնչյունի մեջ: Հստակ նշումը կար հնչյունի տակ, ինչի վրա ասես բնավ ուշք չդարձրեց: Հիմա բանը, որ խոսքով չէր… Այսօրինակ երաժշտության օրենքին, հարկ էր, որ հնչյունը միանշանակ չընկալվեր իր պարզության մեջ: Եվ հարկ էր, որ հավատար նրան, ով գրել էր, քանի այդօրինակ պարզ հնչյունը, պարզ մարդը չէր, որ թղթին պահ տվեց…
Ով կար կանգնած նոտակալի առաջ, կասկածեց, թե լինելու էր… Երբ հարկ էր, որ կրկնվող հնչյունի մեջ անթեղված անսահմանը ասվեր, քանի Հուր-Հուր թիթեռն՝ ինքը, եկած հայտնությունների, դեռ էլի ընթանում էր և հարկ էր, որ ամենայն բանը, ու գրված կար, ճիշտ իմացվեր:
Եվ էստեղ էր, որ ընդմիջում հայտարարեց…
… Թե մնար մտքերի հետ՝ սիմֆոնիան, իր կայացումի ճանապարհին… Գուցե հարկ էր, որ առավել ուշադիր դառնար առանձին նվագարանների մուտքերին, նեցուկ դառնար նրանց, զերծ մնար պատահականություններից: Թե կոնցերտմայստերը գար փորձերին, և շտրիխներ նշվեին, քանի խնդիրը կար ու դեռ բաց էր…
Եվ եղավ, որ իր կանգնած տեղից նվագախմբի խորքը նայեց…
Բեմը՝ դատարկ, նվագարանները, որ մնացած կային աթոռներին: Հիմա մեկ էլ դարձյալ ու հավատաց, քան երբևէ, որ սիմֆոնիկ նվագախումբն աշխարհի առաջին հրաշալիքն էր: Եվրոպայի հենց սրտի մեջ՝ առասպելի ժամանակը նվագախմբի կառուցումն ինչպե՞ս բերեց այսօրինակ բացառիկ մեկտեղումին: Ժողովուրդների համար և մշակույթների: Եվ հիմա արդեն՝ Արամ Խաչատրյանից և Գրիգոր Եղիազարյանից հետո, ուրիշ մի ժամանակ, ով երեք տարի և ավելի մի սիմֆոնիայի գրի մեջ, երբ նոր օրվա ձայնը հայ բեմից հազվադեպ էր: Սիմֆոնիան, որ կար թղթի վրա և ձև պիտի առներ: Եվ ի~նչ մի տեսակ նվիրական միջնորդություն, ով իրականություն պիտի դարձներ… Քանի առաջին կատարումն էր՝ Պրեմիերա համերգից առաջ, ահա~ ինչ կատարվեր… Ասել է, թե հիսուներեք րոպեների սիմֆոնիկ կտավի ծնունդը զատվեր օրվա մյուս անցքերից և ոչ՝ ի շարս այլ գործերի, մեկեն և առանձին բարձրաձայնվեր, որպես Բանը, որ գրված կար արդեն և այլևս՝ աշխարհի մեջ…
Իներորդ Պատում. Կաթողիկե Ծառը: Եվ փակագծերի մեջ՝ Կաթողիկե Ծառն ամենուր է…
Կաթողիկե ծառն ամենուր է և ամենքին չէ տեսանելի:
Կաթողիկե ծառը լսում է ամեն բան և խուլ է շատերի խոսքին:
Կաթողիկե ծառը տեսնում է մահը և չի կանխում ոչինչ:
Կաթողիկե ծառը ամենքի հետ է և բարեկամը չէ ոչ մի բանի:
Կաթողիկե ծառը տեսնում է չարը և պատիժն ինքը չի սահմանում:
Կաթողիկե ծառը տեսնում է բարին և չի ասում երախտանքի խոսք:
Կաթողիկե ծառն է հասցնում խոսքն առ երկինք և բարեխոս չէ երկնքի առաջ:
Եվ կար, նախորոշված էր, ինչին գալու էր Հուր-Հուրը: Ով Հիշողության Մշտակայանը չգիտեր: Եվ թե էլի ինչքան, այսօրինակ անհայտի մեջ… Քանի ինչը տրված կար արդեն իրեն, թվաց, թե անհետևանք անցնելու էր:
Եվ եղավ, որ Հուր-Հուրին Կաթողիկե ծառի հրաշքը բացվեց…
Այդ բացառիկ ամփոփումը՝ մի մաժոր տոնայնության մեջ, որ առաջին ջութակներից իր սկիզբն առավ և հետո չեղավ, թե ընդերքում՝ ձևակառույց տրիոլը դույզն ինչ ընդհատվեր, մինչդեռ ծավալն էլի փոխվեց, երբ փայտյա փողայիններն էին հնչում տրիոլների մեջ և հիմա՝ էլի, երբ տրոմբոնների մուտքը եղավ և տարածվեց և հետո շեփորների արծաթ հնչյունն էր, որ Կաթողիկե ծառի հայտնությունն ազդարարեց և նույն պահին ծառ-հնչողությունը բեմ ու դահլիճ և ամենայն տարածք առավ իր մեջ, և դարձավ, որ էլ տեղանք չկար, թե հայտնվեր, քանի նույն կյանքն էր հիշողության երկու կողմերում, ուր աշխարհը կար և տևում էր…
Վերջին հնչյունի ավարտին՝ Հուր-Հուրի վերադարձը…
Եվ հենց Առվի ջրերի վրա էր, որ Հուր-Հուրն իմացավ, թե կար ճանապարհ ջրերի կորուսյալ հայելին գտնելու, հիշողությունն էր:
Ուր եղած կար Հուր-Հուրի մանկությունը…
Մի մինոր ակորդը սի բեմոլ՝ իր բնույթին անհարիր հնչյունի հետ… Դիսոնանսը մեկեն լարումով, որ սկսվեց և էլ՝ ուրիշ ինչպե՞ս, թե կատարվեր…
Քանի ծանր էր…
Ով Հուր-Հուրի դիմաց եկավ, անհաղորդ էր, կամ չլսեց նրա խոսքը և կամ չարախնդաց ու անցավ: Արֆաները, ո~նց Հուր-Հուրին իջած ծանրանքն ասացին և տանում էին և դեռ էլի երկար, քանի Հուր-Հուրի վերադարձին՝ ամենայն բան, ոնց օտար էր: Ձգվող հնչյունները՝ անորոշ անհայտի մեջ: Թե հետո ինչի՞բերեին: Եվ ի~նչ մի տեսակ մենություն էր, որ հոբոյը պատկերեց, անանց թախիծ՝ քանի հնչյուն նոտայի մեջ և in es կլարնետը, որ թրթիռ հավելեց հոբոյի ասացումին ու լուռ մնաց, քանի արդեն Հուր-Հուրը կար՝ մենության ծանրանքի մեջ:
Եվ էլի մի անգամ, առանց վերջնական դադարի, երբ Հուր-Հուրն անհուն խռովքի մեջ, հասավ, ուր Աննման Կակաչ ծաղիկը կար: Եվ ուղղորդումը կար փակագծերի մեջ՝ Մոռացության դաշտ:
Հուր-Հուրը համբուրեց Աննման Կակաչի ծաղկաթերթերի սև արևները, և Կակաչը ձայն չհանեց: Հուր-Հուրը համբուրեց նրա կրծքի մոռացումի սև կորիզը, և Կակաչը ձայն չհանեց: Եվ Հուր-Հորրը խմեց Աննման Կակաչի սերը մինչև վերջին կաթիլը ու Կակաչ ծաղկի սիրտը լռեց հավերժորեն…
Երբ Արևը մի հավերժական պտույտ կատարեց ու վերադարձավ, Աննման Կակաչ ծաղիկը բացեց աչքերն ու ասաց.
– Կարծես ամբողջ աշխարհն էր եկել մեզ մեծարելու…
Ինչը, որ հանկարծ բացվեց ջութակների անափ հնչումին…
Ասես ի հեճուկս նորագույն երաժշտության օրենքների, ինչը մեր ժամանակների օկտավաները, որպես նվազ ֆունկցիոնալ բնութագրեց: Ինչ մի տեսակ անպատմելի հմայք և ի~նչ երանգ-թախիծ, որ պարուրեց հանկարծ, երբ հնչել էին՝ նույն օկտավաները: Եվ երբ զույգ տրոմբոնները խոսեցին, նույն ծանրանքն էր և որպիսի~ պատկառանքի մեջ, որ կատարվեց, և առաջին ջութակների հետ, քանի գրված կար՝ հանդիպեցին Հուր-Հուրի և Կակաչ ծաղկի հայացքները և հողն էր, որ Կակաչ ծաղկի սրտի ձայնը Հուր-Հուրին բերեց և նույն միջոցին՝ ծաղիկը, սպասումի շիկնանքին մեջ և էլ հետո, երբ Հուր-Հուրն իջավ ծաղկի թերթին ու նրա սերը խմեց…
Եվ արֆաները՝ վերստին իրենց ընթացքին…
Եվ էլի մի ընդմիջում հայտարարեց, քանի վերջին երեք պատումները առավել չափերի մեջ էին և թե հիմա՝ ի՞նչ վերջաբանի բերեին…
Տասներորդ Պատում. Գերեզմանափոր Բզեզը:
Գերեզմանափոր Բզեզը գնաց առանց հրաժեշտի խոսք ասելու: Խնկածաղիկը ոչինչ չէր լսել նրա խոսքերից: Մրջյուններն իրենց աշխատանքի ետևից հասել էին հեռուն, էլ չէին երևում: Հուր-Հուրն էր մենակ: Նա ծնվել էր աշխարհը ճանաչելու համար և հիմա մտածում էր, որ Գերեզմանափոր Բզեզն ասել էր՝ թե կյանք, թե մահ՝ անվերջ հանելուկ է…
Եվ Գերեզմանափոր Բզեզի գալը գալարափողն ազդարարեց…
Մի ինտոնացիա, որ բացառապես իրենն էր… Եվ երբ մյուս գալարափողը երկրորդեց առաջինին: Հիմա էր, որ ով կանգնած կար, հիշեց, որ Մեկնողն ասաց մի անգամ՝ ամեն նվագարանին իր մեղեդին, իր նվագարանի հայտնության մեջ:
Լարայիններ, արֆաներ և celesta` մի տարածք էր, որ եղած չկար մինչև ինքը, Հայրապետյան կոմպոզիտորը հայտնաբերեց: Ուր Հուր-Հուրը կար և դեռ պիտի անցներ, քանի էլի ալեկոծ էր և երբ Գերեզմանափոր Բզեզն իր դիմաց եկավ և առաջին հանելուկը նրան բերեց…
Ֆագոտների մուտքը և ասկետիկ մեղեդին, որ ջութակներին բերեց… Անհայտ ամայի և մի թախիծ, ի~նչ մի տեսակ ապրում, թե գար, ով մենության մեջ էր, քանի Գերեզմանփոր Բզեզը խոսք խոսեց, որ լսված չկար Առվույտի մեջ: Ով քիչ առաջ իր նվիրական բարեկամ Կարմիր Զատկին էր, որ հողին հանձնեց և օր առաջ՝ փոքրիկ Պախրա Բզեզին, և հենց իրեն վիճակվեց, թե ի կատար ածեր: Եվ էլ՝ ի՞նչ կյանք դրանից ետ…
Եվ կլարնետ նվագարանի հանկարծ մեղեդին…
Առաջներում լսված չկար, թե այդօրինակ դաշնության մեջ՝ campanelli նվագարանի քանի հնչյուն, օbligat vibrafono և կլարնետ: Մեկնողն ի~նչ մի տեսակ վախվորանք-հնչյուն աշխարհ բերեց… Եվ կլարնետ-պատկերողը, ով հնչյունը լսեց իր մեջ և Մեկնողի միտքն ըմբռնեց… Հենց առաջին պահից, երբ նոր էր, թե պատկերեր: Եվ եղավ որ, ով կանգնած կար, նրան ասելու ոչինչ չուներ, քանի մի հնչյունի ներսում, թե առավել բան կար, հենց հնչունավորողի անելիքն էր, իր փնտրելիք բանը ինքը գիտեր: Մահվան հնչյունը՝ էլ ո՞նց ասվեր… Թե մեկի մտքին հանկարծ դոդեկաֆոնիկ օրենքին գալու ցանկություն հայտնվեր…Բայց ոչ այն ձևի մեջ, որ ասված կար համակարգի հռչակումին, քանի հնչյունի ազդեցության այդօրինակ ուժը անհնար էր, թե չոր օրենքի տառով լիներ: Եվ տեղանքը, որ երկու նվագարանով ասվեց և չեղավ, որ պատկեր դառնար, քանի գործողության տեղն էր, և ինչը որ էլի կատարվում էր հնչյունից ներս: Եվ երբ լարայինների ֆոնին, հարվածայինները պիտի մտնեին ու… խափանվեց…
Ով կանգնած կար, այս անգամ արդեն խոսեց, ասաց՝ հիսունմեկ թվից չափը՝ երկուսի մեջ պիտի նվագեք… Մի անգամ էլ փորձեց և էլի չեղավ: Ակնհայտ էր, որ վրիպակ կար մի տեղ և քիչ անց պարզվեց, որ թյուրիմացությունը հենց երաժշտի գլխի մեջ էր, և հասկանալուց հետո, գլխին խփեց, քանի անգամ ներեղություն խնդրեց և զարմացած՝ թե ո՞նց էդպես… Եվ եկան, երբ հնչողություն – մահը լսվեց… Թվաց, թե այլևս անհնար էր, որ մարդը շարունակվեր…
Եվ երբ մեկեն սարդոստայնը հառնեց իր կռվի մեջ և կար գրված՝ Արքա Սարդ և փակագծերի մեջ՝ Մահվան կռիվը դեռ գոյության վերջնագիծը չէր…
Սարդ Արքայի հանդիսավոր գալուստը լռությամբ ավետվեց: Ամայի էր նրա ճանապարհը իր աթոռանիստից մինչև Սարդոստայնի կենտրոնը: Եվ ամայությունն այդ վեհաշուք էր, և Հուր-Հուրը նման երթ չէր տեսել: Եվ ի՞նչ իմանար, թե ինչու Սարդ Արքան իր քայլքը դեպի իր տիրության հեռու սահմանները ուղղեց: Ի՞նչ էր որոնում և հետո, իր ետդարձի ճամփին, ի՞նչ էր մտածում: Եվ ի՞նչ էր դեռ լինելու, եթե Սարդոստայնը հանկարծ չցնցվեր ուժգին բախումից…

Ծանրեծանր տրիոլներ… Երբ հնչեցին և կային արդեն… Հիշեց, որ Հայրապետյան կոմպոզիտորն ասել էր՝ Սարդին եկա ու թվաց, թե գրին վերջ պիտի դնեմ, անավարտ, որովհետև էլ ուժ չունեի… Երեք տարի մի թիթեռի հետ՝ ի~նչ ուրախությամբ գրողի ծոցը կուղարկեի…
Քանի Սարդ Արքային հանդիպումը մեծ դրամա էր…
Եվ երբ երկու պիանո հնչողության ֆոնին՝ տրոմբոնը լսվեց… Սարդ Արքան իր խոհական վեհության մեջ, ով մեծ Արքա և մեծագույն դատապարտվածն էր՝ նաև: Ինչպե՞ս նման բանը չգար էպիկականի և թե հետո՝ հիշվեր…
Մեղեդին, որ հայտնի դարձավ ամենքին: Եվ Մեղուն կար՝ իր կռվի մեջ և սարդաթելը, որ Մեղվի կյանքը կարճելով էր, որ իր պարտքը պիտի կատարեր: Եվ Մեղուն, որ մոռացավ իր թշնամու անունը ու սարդոստայնի մեջ հայտնվեց… Եվ երբ կռիվն առավել սաստկացավ ու բռնկվեց: Պղնձյա փողայիններ, ջութակներ, և մյուսները, որ կային՝ նվագարաններ, հենց սրանցով, որ տարածվեց, հեռուներին հասավ երկուստեք բախման թափը: Եվ հնչողությունը տարածվեց, ծավալ առավ, դարձավ իրենից առավել, քանի մեծ Պատումի բարձրակետն էր: Եվ Սարդ Արքան՝ կուրացած, իր ծերության վեհության մեջ, ում հրամանով ազնիվ Մեղվի կյանքը պիտի կարճվեր: Եվ եղավ, որ չորս գալարափողեր՝ եկան մեկ հնչյունին ( e ), հաստատեցին հնչյունն էլի քանի անգամ, թե ավարտին բերեին, և չեղավ, թե էլ բան կար, բացի մնացած մեկ հնչյունը…
Տասներկուերորդ Պատում՝ Աստղերգ: Եվ փակագծերի մեջ՝ Աղոթք…
… Եվ եղավ պահը՝ Լույսը փշրվեց ամպերի մեջ, շաղվեց երկրի վրա և դա երկնքի նշանն էր, թե մոտենում է օրվա վերջը:
Եվ այստեղ էր, որ Հուր-Հուրը տեսավ՝ ամեն բան հողի երեսին հույս ու կարոտով երկինք էր նայում: Խոտ ու կանաչ, ծիլ ու ծաղիկ, ժժմունք ու թիթեռ, Արև, աստղ ու բառ, ինչ տեսել էր ու գիտեր, իր ծնված պահից, առ երկինք էր…
… Բայց սկիզբը մեկեն չեղավ: Նախ հարկ էր, որ երկու քառորդ պաուզան լսվեր դիրիժորի ձեռքերի մեջ: Եվ երբ հնչեց…
Բռնկուն ցանկությունը, թե ինչը կար գրված, մեկ անգամ էլ լսվեր: Քանի ի~նչ մի տեսակ ակորդ էր, որ հանկարծ հառնեց և էլի մի մինորի մեջ ( e )…
Եվ եղավ, որ Հուր-Հուր թիթեռի հրաժեշտի պահը մոտեցալ էր…
Մի անգամ էլ Կորուսյալ Օդապարիկի մեղեդին հառնեց և մեկը չկար նստած, թե սպասում էր և ինչը որ հետո հնչեց, թարգմանելի չեղավ, թե գործողության տեղը ճշտեր: Ասես Մեկնողն իր մեջ փակվեց: Եվ արդեն հետո՝ ի՞նչ ակորդներ… Ընդհատ շնչառության հևքը լռությունների արանքում, ինչին որ Մեկնողը եկավ և ասես հիմա հապաղում էր: Վե՞րջն էր արդեն, թե սպասում էր, որ դուռը բացվեր: Եվ էլի մի անգամ՝ ուր անհայտը կար և մնում էր: Մինչև լարայինների լայնահունչ տրիոլները, եվ հետո եղելության խորքից, ուր հնչողությունը հասած չկար՝ երեք մենավոր հնչյունները՝ e (մի), fis ( ֆա դիեզ ), g (սոլ )… Ամբողջ պատումին հավասար՝ մի հանճարեղ լուծում, ինչը գտնված կար, այլևս՝ երեք հնչյունի մեջ: Եվ մարումից առաջ զույգ հոբոյը, թե այդ զարմանք es (մի բեմոլը) լսեցնեին…
Երբ ավարտվեց…
…Եվ հետո՝ էլի օր ու փորձաժամեր: Հատվածներ կային, որ ավարտուն ձև էին առնում, թե կարևոր մանրուքները շտկվեին: Եվ երբ ,, Մտրուկը ,, պիտի հնչեր, քանիսը կային՝ ծիծաղի մեջ, և զարմանք էր՝ ով կար կանգնած նոտակալի առաջ, անկեղծ ժպտում էր, թվաց չարություն չկար, ասես խաղ էր, թե օրը խոսք – ուրախությամբ անցներ, քանի ասում էին, թե ծանր էր դրսի կյանքը նրանց համար, ովքեր որ կային ներսում և եկել էին, թե պատկերեն:
Եվ եղավ, որ Հայրապետյան կոմպոզիտորը եկավ և լսում էր ու քանի ցանկություն հայտնեց: Եվ marimba՝ նվագարանը կարևորեց, որ դիրիժորն այլ խնդիրների գալով, ճիշտ անհրաժեշտության չէր բերել, ինչը նշանակալից բացթողում էր, և երբ հնչեց, թվաց, թե նոր էր, որ իրական իմաստի մեջ՝ դրվագը մեկեն փոխվեց, չարագույժ դարձավ առավել, ինչն առանց marimba- ի, սոսկ ուժգին հնչողություն էր… Եվ երբ թվաց, թե սիմֆոնիան կայացած կար արդեն…
Ստեղծագործության հաջողությունը կատարյալ էր…
Նմանօրինակ ծավալի ու բնույթի ստեղծագործություն, ասվեց, թե վաղուց ի վեր հնչած չկար հայ բեմում: Գունեղ, ցայտուն, վառ մի պաստառ՝ թրթիռների մեջ և հայտնության: Հիսուներեք րոպեների միավանկ մի շնչառություն…
Քանի Էդուարդ Հայրապետյան կոմպոզիտորն իմացական էր, երբ գրին եկավ… Ով տասնյակից ավելի կոնցերտներ էր աշխարհ բերել, երեք սիմֆոնիա, յոթը կվարտետ, քսանից ավելի սոնատներ, խառը կազմերի համար գրված գործեր և ոկալ շարեր՝ երբ Բայրոնի, Այխենդորֆի, Մեծարենցի, Ռիլկեի, Թրակլի, Հյոլդեռլինի բանաստեղծություններին էր եկել: Եվ հիմա արդեն՝ որպես, թե մի բացառիկ ներկայություն հայ երաժշտության մեջ: Ում հնչյունը անհնար է համեմատել կամ շփոթել: Քանի ամեն բանից զատ՝ իր թրթիռն ունի, կառուցումի՝ իր ներսն և հեռու մեկնումի իր մեկնակետը: Ում մասնակցությունը երաժշտական կյանքին չափազանց ազնիվ է, որ մասնագիտություն կոչվեր և չափազանց անհատական, թե հայտնիի սահմաններին բերեր: Ով իր կյանքը հնչյունին բերելով էր, որ բարձրացավ, թե ավելին տեսներ և թե տաներ հնչյունը բոլոր նրանց, ովքեր ունակ էին անդրենածին ապրումը իմիտացված հուզումներից զանազանել: Եվ մեր լսողությունն առանձնակի լարվածության բերեց, քանի հնչյունի կրելու՝ ունակություններն են զորացել, գոյականին՝ որպես վերջին նեցուկ և ապավեն և հիմա արդեն իր մտորում-լսումներին՝ Էդուարդ Հայրապետյան կոմպոզիտորը, թե էլի մի անգամ իր հնչյունը մեզ պարզեր…

Նարցիս, 3-4, 2014

ՎԵՐՋԻՆ ՄԱՅՐԱՄՈՒՏԸ

Մանկության ընկերոջս՝
Օնիկ Մարտիրոսյանի հիշատակին

Քամոտդարի փեշերից Փանդամի աղբյուրը հսկող նարնջագույն ժայռերի ստվերները վաղուց ձգվել-երկարել էին:

Աշնանային ծիրանագույն մայրամուտն արագորեն վերածվում էր միայն այդ առեղծվածային-խորհրդավոր վայրերին հատուկ մանուշակագույն երեկոյի:
Գրեթե խուճապի մեջ հայտնված տղան ստուգում էր խաղողի այգու թփաշարերը: «Որտե՞ղ կարող են լինել նռնակները, ախր թփերն էլ այնքան նման են իրար»,– մտածեց և սկսեց արագացնել փնտրտուքը, քանի որ Ղարաբաղլարի ճերմակ բլրի հակառակ կողմից արդեն լսելի էին չարագույժ աղաղակները: Տղան որոշել էր միայնակ դիմակայել հայրենի գյուղի վրա գրոհող խառնամբոխին, քանի որ լավ գիտեր՝ խորհրդային զորքը և համայնավարական արժեհամակարգով դաստիարակված գյուղի ղեկավարությունը խոչընդոտելու էր հարձակվող ամբոխի հետ ակնհայտ առճակատման ցանկացած փորձ՝ չնայած գյուղի երիտասարդների զինված ջոկատը պատրաստ էր ամեն ինչի:
Մի պահ զարմացավ, երբ անընդմեջ ուժգնացող աղմուկը անսպասելիորեն հանդարտվեց: «Հաստատ Ասմո աղբյուրի ջուրն են լակում»,– ակամայից շշնջաց, ապա հայհոյախառն փութկոտությամբ մի կողմ շպրտեց հերթական թփի ճյուղերը, և ձեռքը վերջապես հաճելիորեն զգաց նռնակներով լի սառը ուսապարկի ներկայությունը:
Ասմո աղբյուրը Սեմի աղբյուրն էր: Ասում էին՝ հազարամյակներ առաջ, երբ Նոյը իջել էր Արարատից, հաստատվել բլրից այն կողմ տարածվող սարալանջին, կառուցել հետջրհեղեղյան առաջին տունն ու մշակել խաղողի առաջին այգին, նահապետի անդրանիկ որդի Սեմն էր եղբայրների հետ կառուցել այդ զարմանալի աղբյուրը՝ հեռավոր լեռներից այնտեղ հասցնելով սառնորակ ջուրը…
Հազարամյակներ շարունակ նոյաշեն այդ բնակավայրը Ագարակ էր կոչվել: Սակայն ավելի ուշ, երբ ճակատագրի հեգնանքով այս նվիրական հողին և նոյակառույց աղբյուրին տիրացել էին քոչվոր ցեղերի նորօրյա շառավիղները, իրենց ճաշակով Ագարակն էլ Ղարաբաղլար վերանվանել, այսօր ուզում էին հենց այնտեղից էլ գրոհել տարածքի վերջին հայաբնակ մեծ բնակավայրի՝ իր հայրենի Ազնաբերդի վրա:
Երեք օր ուղեղի մեջ պտտվում էր երազը՝ իբր կանգնած է Սևերի լանջին և հանկարծ նկատում է, որ դիմացի Քամոտդար սարը հիմքից երերում ու դղրդում է: Հետո անսպասելիորեն լեռան ուղիղ կեսը պոկվում, ձորն է թափվում՝ իր մեջ առնելով առափնյա տները, ավտոմեքենաներն ու մարդկանց…
Եվ ահա՝ ուղիղ երեք օր անց ցերեկը լուր տարածվեց գյուղում, թե շրջկենտրոնի հանրահավաքից հետո ադրբեջանցի խառնամբոխը որոշել է հարձակվել գյուղի վրա: Տարածքը հսկող զինված ջոկատայիններն իսկույն հավաքվեցին ակումբում և որոշեցին հնարավոր և անհնարին անելիքները: Համատնտեսության նախագահն ու մի քանի ուսուցիչներ հորդորում էին առճակատման դեպքում միայն վախեցնել հարձակվող ամբոխին: Տղան նստել էր ակումբի դահլիճի ամենավերջին շարքում և հստակ որոշում էր հենց այս պահի անելիքը:
Ձեռքով շոշափելով ցերեկն այնտեղ թաքցրած ուսապարկը՝ կարծես մի աներևակայելի զորություն ստացավ, թեև ուսապարկի կապն արձակելուն զուգահեռ ուժգնանում էին դիվական աղմուկ-աղաղակները, հստակ լսելի էին կրկնվող ու կրկնվող «Մահ հայերին» վանկարկումները: Անգամ աղջամուղջի մեջ՝ բլրի գագաթին, սկսեցին նշմարվել ելուզակների գլուխները, թափահարվող մահակներն ու ինքնաշեն զենքերը, վառվող ջահերը:
Այդ աշնան բերքը այնքան առատ էր, ընկուզենիներն ու նշենիները, խաղողի ու դեղձի այգիները, ցորենի ու գարու արտերն այնքան շռայլորեն էին բարիքներ պարգևել, որ գյուղի պառավները տարին միաբերան «գլխակեր» էին կոչել: Մեհրաբենց շունը ամիսներով գիշերները գայլահաչ էր տալիս: Ասում էին՝ դա էլ է վատ նշան: Գյուղում նաև այնպիսի տարօրինակ-չարագուշակ դեպքեր ու իրադաձություններ տեղի ունեցան, որ երբևէ մարդու մտքով չէին անցնի…
Մոլեռանդ ամբոխն արդեն ներխուժել էր այգիների միջով դեպի գյուղ տանող խճուղին և սկսել արագորեն առաջ շարժվել:
«Տե՛ր Աստված, այս ի՞նչ ուժ է սրանց այսպես տանում դեպի ուրիշի հողն ու ուրիշի տունը, ուրիշի սրբություններն ու հիշատակները…»: Եվ անմիջապես էլ համոզվեց, որ այդ ուժ կոչվածն ընդամենը քոչվոր-ավարառու նախնիներից նրանց փոխանցված ժառանգական հիշողությունն է…
Դիմացի սարալանջին նկատեց զինված յուրայիններին: «Տղանե՛ր, միայն օ՛դ կրակեք, միայն օ՛դ»,– բղավում էին տարեց ուսուցիչները:
Տղան առանց տատանվելու, գրեթե վարպետորեն քաշեց առաջին նռնակի օղակը: Քանի-քանի անգամ էր Սրանոցի ճերմակ սարի կիրճում թաքուն փորձարկել ինքնաշեն նռնակները: Անսպասելի հզոր պայթյունից ամբոխը մի պահ քարացավ, և անմիջապես որոտաց երկրորդ պայթյունը: Համընդհանուր վայնասունից լսելի էին գետնին տապալվածների՝ մորն օգնության կանչող ճիչերը՝ «Ամա՜ն, անա՛», «Օլըրա՜մ, անա»: Իրարով անցած ամբոխը մթության մեջ մի պահ կրետների խառնափնթոր պարսի նմանվեց, մի քանիսը մեքենաբար ներխուժեցին այգին: Արագորեն փոխելով նետման դիրքերը՝ տղան վերջին նռնակները շպրտելիս զգաց, որ մեկը սուր զենքով խփեց ուսին, բայց չհասցնելով տապալել՝ բռնեց իր ոտքերից: Սակայն տղան ճարպիկ շարժումով ազատվեց ելուզակի ճանկերից, և միայն մարզակոշիկները մնացին նրա ձեռքին…
Երբ շրջանցելով այգիներն ու խճուղին, տղան ուսի սաստիկ ցավն արհամարհելով՝ տղան անկոշիկ մագլցում էր Քամոտդարն ի վեր, հեռվից կիսամթում տեսավ արդեն տեղ հասած խորհրդային «խաղաղարար» տանկերը, զոհերին ու վիրավորներն դեպի տանկերը քարշ տվող ելուզակներին և իր մոտոցիկլետը՝ ծխի թանձր քուլաների մեջ ամբողջովին այրվելիս…
Այդ պահին նա բոլորովին չէր կարող պատկերացնել, որ հենց ինքն է հայաթափ Նախիջևանի վերջին փոքրիկ հերոսամարտի միակ հերոսը, թշնամու դեմ ելած միակ զինվորը, իր հայրենի եզերքի միակ իրական պաշտպանն ու տերը…
Առավոտյան, երբ «զանգվածային անկարգությունների հետևանքով» երեք զոհերի և շուրջ մեկ տասնյակ վիրավորների գործը քննող դատախազության խումբը զինվորականների ուղեկցությամբ գյուղ եկավ, գյուղի ծայրին բնակվող Շուշան ազին դուրս եկավ դարպասից, թևերը կանթած կանգնեց վիլիսի առջև և իր իմացած ռուսերենով ասաց. «Ո՞ւմ եք փնտրում: Ավազակների դատաստանն անողները մեր գյուղը պահպանող երեք սրբավայրերն են՝ Սուրբ Հովհաննեսը, Սուրբ Թովմա Առաքյալն ու Սուրբ Հակոբը: Մեռնեմ նրանց զորությանը»:

2015, օգոստոս

ՀԱՅՐԸ, ՏՂԱՆ ԵՎ ԿԱՐՄԻՐ ԺԱՊԱՎԵՆՆԵՐՈՎ ԱՂՋԻԿԸ

Սուրեն Կասպարովին

Գնդակն իսկական էր, բնական կաշվից, ու երբ դիպչում էր լուսամուտներին, ապակիները զրնգոցով ջարդուփշուր էին լինում։

Բնակիչների բողոքներից հետո խաղահրապարակը վերջերս անջրպետվել էր մետաղյա բարձր ցանցով։
Տղան նստում էր ցանցի այս կողմ, ծառերի տակ դրված փայտե նստարանին, և հետևում էր խաղին։
Բակի տղաներն էին խաղում, իր հասակակիցները։ Եվ նրանցից ոչ մեկը տղային խաղի չէր կանչում, նույնիսկ չէին հրավիրում կանգնել դարպասում, թեպետ դարպասապահի քրոնիկ պակասություն էր զգացվում բակում. ամենքն ուզում էր գոլ խփել։ Դրա համար էլ բոլոր խաղացողները հերթով կանգնում էին դարպասում՝ յուրաքանչյուր նոր գոլից հետո փոխելով միմյաց։ Սակայն դատավոր նրան էին ընտրում։ Պարզապես մոտենում էին և ասում.

-Վարո՞ւմ ես խաղը։

Տղան գլխով էր անում, հետո գրպանից հանում էր պլաստմասսայից պատրաստված կարմիր սուլիչը։
Տղան ժամացույց նույնպես ուներ։ Հոր հին ժամացույցն էր, իր՝ տասներեք տարեկանի համար, մի քիչ մեծավուն։ Նա երկար նայում էր ոսկեզօծ սլաքներին, հավաստանշելով ժամանակը, հետո, զիլ սուլոցի հետ միաժամանակ, թափով բարձրացնում էր ձեռքը։ Եվ խաղը սկսվում էր։
Բայց, պատահում էր, խաղը վարել նույնպես մերժում էին նրան։ Որովհետև, հաճախաբար, չափից դուրս տարվելով, ճիշտ չէր դատում։
Ֆուտբոլի մասին տղան ամեն ինչ գիտեր. երբ և որտեղ է այն սկիզբ առել, ֆուտբոլիստներից՝ թե մեր, թե արտասահմանյան, ով՝ ինչպիսի թիմերի կազմում է հանդես եկել, քանի գնդակ է խփել ինքը և քանի գնդակ է խփվել նրա փոխանցումով։ Վերջին հինգ տարիների խաղարկության աղյուսակները անգիր գիտեր և ուշադրությամբ հետևում էր ֆուտբոլային բոլոր տեսություններին։

Տղան նույնիսկ սեփական գնդակ ուներ՝ ”Рollena”, կարմիր դրոշմակնիքով լեհական վանդականախշ գնդակ էր և դեռ ոչ մի անգամ գետնին չէր կպել։ Մոտ մի ամիս տղան այն պահում էր իր մոտ, հետո տվեց հորը, թող դնի իր կանաչ ”Ժիգուլու” ետնամասում. հիմա դա մոդա է։

Նա խաղի ամբողջ նրբություններին տեղյակ էր, կարող էր ժամերով դիտել հեռուստատեսությամբ ցուցադրվող մրցախաղերը, իսկ մյուս օրը մինչև խռպոտելը վիճել՝ վերլուծելով հանդիպումն իր բոլոր մանրամասնություններով։ Իսկ եթե, բան է, վիճաբանելու համար թեկնածու չէր լինում, նա պարզապես յուրաքանչյուրին, ով մտնում էր շքամուտք կամ դուրս էր գալիս այնտեղից, միևնույն է, թե ով՝ թոռան հետ զբոսանքի դուրս եկած յոթանասունամյա պառավ լինի, թե պարապմուն- քի շտապող ջահել ուսանող, հարցնում էր.

-Երեկվա ֆուտբոլը նայե՞լ ես հեռուստատեսությամբ։

Եթե դա պառավ կին էր լինում, մի պահ տարակուսանքով նայում էր տղային, ասես իրեն Վեներայի մթնոլորտի քիմիական բաղադրության մասին են հարց տվել, իսկ հետո, գլխի ընկնելով, թե ինչի մասին է խոսքը, արձագանքում էր.

-Չէ, որդիս, ախր ես ֆուտբոլից բան չեմ հասկանում։

Իսկ եթե ջահել տղա էր լինում, ապա հապճեպորեն պատասխանում էր.

-Հա, նայել եմ։ Բայց հետո, հետո, հիմա ժամանակ չունեմ։

Տղան ափսոսանքով նայում էր թե մեկի և թե մյուսի ետևից, և հայացքով որոնում էր երրորդին,որի հետ վերջապես հնարավոր կլիներ ինչպես պետքն է վիճել։

Սկզբում անկարելի էր կասկածել նրան դատավորական անկողմնակալության մեջ։ Սակայն այդ անկողմնակալությունը երկար չէր տևում, և տղան սկսում էր խորամանկել, առանձնապես, երբ մի բակի տղաները մրցում էին մյուս բակի տղաների հետ։ Խորամանկում էր տղան, իհարկե, հօգուտ ”իր” թիմի (նա ասում էր. ”Մենք հաղթում ենք” կամ՝ ”Մենք տանուլ ենք տալիս”)։ Ու երբ, պատահում էր, տղան չափից դուրս շատ էր հեռուն գնում իր կանխակալ մոլությամբ, մյուս թիմի խաղացողները փորձում էին հեռվից, ցանցի այն կողմից կարգի հրավիրել նրան։ Իսկ եթե դա չէր օգնում, ապա մեկնումեկը, վերջնականապես կորցնելով համբերությունը, վազելով հասնում էր նրա մոտ և կատաղի բարձրացնում բռունցքը՝ պատրաստ հարվածելու նրան, հատկապես, երբ թիմը տարվում էր, կամ խաղը ոչ մի կերպ չէր ստացվում, և բոլորը նյարդային վիճակում էին։

Տղան հանգիստ նայում էր այդ բռունցքված մատներին և թեթևակի ժպտում էր։ Եվ նրա ժպիտը մի տեսակ հանդուգն էր։ Եվ անհասկանալի էր՝ ուզո՞ւմ էր նա, արդյոք, թե ոչ, որ հարվածեն իրեն, որ իր և այդ տղաների միջև կռիվ ծագի, այնպիսի կռիվ, ինչպիսին լինում է մյուս տղաների միջև, երբ մի անհաջող փոխանցման պատճառով կպչում են իրար և սկսում է անողոք ծեծկռտուքը՝ մի առժամանակ մոռացնել տալով խաղի մասին։

Տղան հաստատ գիտեր. ոչ մի կռիվ չի լինելու, իր գլխավերևում պարզած բռունցքը այնպես էլ կմնա օդում կախված… Եվ աչքի տակով նա տեսնում էր, թե ինչպես տղաները՝ ինչպես իրենց, այնպես էլ մյուս բակից, թողնելով խաղը, դանդաղ մոտենում են նրան, ով համարձակվել է բարձրացնել ձեռքը՝ խփելու իրեն։ Եվ գիտեր նաև, որ եթե հանկարծ դրա խելքին փչի խփել, մյուսները տեղնուտեղը կջարդեն նրան։

Տղան այդ մեկն էլ գիտեր, և դա նրան չէր ուրախացնում։ Որովհետև, եթե ձեռք են բարձրացնում մեկի վրա՝ լինի դա ”իրենցից” թե ”նրանցից”, միևնույն է, ապա մյուսները մոտենում են ոչ թե ջարդելու, այլ պարզապես ազնիվ մենամարտ են սպասում, մենակռվի մենամարտ։

Իսկ, ահա, իր հետ երբեք այդպիսի բան չի լինում, և առհասարակ ոչ մի մենամարտ էլ չի լինում։ Հիմա նույնպես չի լինելու։ Ու երբ նա, ով բարձրացրել է ձեռքը՝ տղային հարվածելու համար, այդպես էլ առանց հարվածելու, ափսոսանքով թափ տալով ձեռքը հեռանում է, տղայի այտամկանը սկսում է ցնցվել, նա խոնարհում է գլուխը և արցունքները որոշ ժամանակ խանգարում են նրան ժամացույցի թվահարթակի վրա տեսնել սլաքները։ Որովհետև նրա համար վիրավորական է, և այդ վիրավորականն այն է, որ նույնիսկ, եթե ինքը հազար անգամ մեղավոր էլ լինի տղաների առաջ, միևնույն է, ոչ մի կռիվ չի լինելու իր հետ։ Եվ չի էլ կարող լինել։ Ու եթե լինի էլ՝ իր փոխարեն ուրիշներն են կռվելու…

Եվ այդպիսի անարդարության համար տղան սկսում է վրեժխնդիր լինել և յուրայիններից, և ուրիշներից, վրեժխնդիր լինել ճակատագրի ընձեռած միակ զենքով՝ իր անձեռնմխելիությամբ։

Նա տուգանային հարվածներ է նշանակում այն դեպքում, երբ խաղի կանոնների ոչ մի խախտում էլ չկա, և չի կանգնեցնում խաղը, երբ խախտումն ակնհայտ է. տղան դիտավորյալ խառնում է խփված ու բաց թողնված գնդակների հաշիվը՝ մի թիմի խփած գնդակները վերագրելով մյուս թիմին, վիրավորական մականուններ է կպցնում խաղացողներին կամ խայթիչ խոսքերով մեկնաբանում է խաղը, չնկատելով այն, որ նրան, իբրև դատավորի, այլևս ոչ ոք չի լսում և որ խաղը հենց այնպես, ինքն իրեն ընթանում է։ Իսկ նրա կծու դիտողություններն ու բացականչությունները խաղացողների մեջ լոկ զիջողամտական ժպիտ են առաջացնում՝ իբր, քեզ լսողն ով է։

Բոլորը կարծում են՝ տղան բարկացած է այն բանի համար, որ ինչ որ մեկը փորձ է արել իրեն խփելու։ Եվ ոչ ոք չգիտի, որ նա, իրոք, բարկացած է, բայց ոչ նրա համար, որ փորձել են խփել, այլ որ ձեռք են բարձրացրել՝ խփելու ու չեն խփել։ Որովհետև իրեն խփել չի կարելի։ Որովհետև անձեռնամխելիության նզովք կա իր վրա, իսկ տղան ուզում է լինել այնպիսին, ինչպիսին բոլորն են. չի ուզում դատավոր լինել ու նստել մետաղյա ցանցից այն կողմ, չի ուզում մրցախաղի չար մեկնաբան լինել ու թունոտ մականուններ կպցնել խաղացողներին, քաջ գիտենալով, որ դրա համար իրեն ոչինչ չի լինելու, այլ ուզում է խաղալ անիծյալ ցանցից այն կողմ, հարվածել դեպի դարպասը ( երկու անթուրծ աղյուս՝ վեց ոտնաքայլ տարածության աջ և ձախ կողմերին), գոլ խփել. չէ՞ որ ինքը գերազանց գիտի, թե դա ինչպես պետք է անել, ինչպես անվրեպ փոխանցել և ընդունել գնդակը, ջարդուփշուր անել հարևանի ապակիները, իսկ հետո, բոլորի հետ միասին, ծլկել հնոցատան ետևը՝ մինչև փշրված ապակիների տերը՝ զոլավոր տնազգեստը հագին, կհասցնի վազել բակ և բոլոր հարևաններին կհրավիրի վկա լինելու նման մի չլսված անկարգության։

Սակայն խաղացողները չգիտեն այս բոլորը, շարունակում են զայրանալ անարդար դատավարության վրա և, ի վերջո, հրաժարվում են նրանից։ Իրենք խաղում են, իրենք էլ դատում՝ կոլեկտիվ կերպով։ Մինչ այդ, տղան վերջնականապես խաղաղվում է։ Անցել է նրա չարությունը։ Ամեն ինչ անցել է։ Անլուսաշող, ահավոր մենության զգացումն է լոկ մնացել այս մեծ, մանկանց զվարթ կանչերով լի գեղեցիկ ու լուսավոր աշխարհում։

Եվ տղան լուռ ու ինքնամփոփ, անկարեկից այն ամենին, ինչ տեղի է ունենում ցանցից այն կողմ, երկար նստում է փայտե նստարանին և թախիծով մեկ իր ժամացույցին է նայում, մեկ՝ բակի հեռավոր ծայրին, մեկ՝ դիմացի շենքին։ Այդ շենքի չորրորդ հարկում իր տարիքի մի աղջիկ է ապրում։ Նա երբեմն ելնում է պատշգամբ, և, նայելով նրան, տղան հուզվում է։ Նրան հուզմունք է պատում նաև, երբ մոտենում է դպրոցից աղջկա տուն վերադառնալու ժամանակը։ Տղան ներքուստ զգում է այդ պահը, և սիրտը արագ-արագ սկսում է խփել։ Պայուսակը ճոճելով, անհոգ և քմահաճ՝ աղջիկը երևում է հեռվից, կարմիր ժապավենները հյուսքերին, գեղասրունք ու բարակիրան ինչպես մատղաշ բարդի, հրացայտ սև աչքերով ու կրակի շեղջի պես հուրհրատին տվող վարդագույն ուռուցիկ շուրթերով՝ նա ժպտալով անցնում է տղայի կողքով, առանց կանգ առնելու, և տղան ամբողջ օրը մտքից չէր կարողանում հանել նրան։

Եվ ահա վերջապես շենքի հետևից հայտնվում է հոր կանաչ ”Ժիգուլին”։ Անշտապ թեքվելով բակի կողմը, այն դանդաղ ընթացքով մոտենում է շքամուտքին, կանգ առնում։ Փափուկ չխկում է դռնակը, մեքենայից ելնում է հայրը։ Նա դեռևս ջահել է, բայց արդեն ճերմակած մազերով, և դեմքը նրա հոգնած է։ Բայց աչքերը նայում են հանգիստ ու հաստատուն։ Նա մոտենում է որդուն, ողջունում է նրան՝ ինչպես մեծի։ Հետո նայում է նրանց, ովքեր խաղում են մետաղյա ցանցից այն կողմ։

Դիմելով որդուն.

-Այսօր չե՞ս վարում խաղը։

Տղան հեռացնում է աչքերը և ասում.

-Նրանք չեն ուզում, որ ես վարեմ։

-Ինչու՞։- Հայրը նրան նայում է խիստ ու պահանջկոտ, ասես կանխապես դատապարտելով իր հարցի պատասխանը։

– Ինչո՞ւ չեն ուզում,-կրկնում է նա իր հարցը։ Նա երբեք որդուն փաղաքշական խոսքերով չի դիմում։

-Ես այնպես չեմ վարում, ինչպես պետք է,-խորը շնչելով՝ արտաբերում է տղան։

-Իմ կարծիքով, նրանք ճիշտ են։ Խաղն անհրաժեշտ է արդարացի վարել։ Թե դու համաձա՞յն չես։

Տղան սկզբում լուռ է, այնուհետև երկչոտաբար նայում է հորը և ասում.

-Համաձայն եմ։

Եվ ժպտում է։ Հոր ներկայությամբ նրա համար հեշտ է ժպտալը։ Ոչ մի բռնազբոսիկություն։

-Ուրեմն շատ գեղեցիկ։ Իսկ այժմ կարդա այս նամակը։

Հայրը ծոցագրպանից բացված մի նամակ է հանում, մեկնում որդուն։ Հեռավոր Կուրգան քաղաքից է նամակը։ Տղան սկսում է կարդալ և նրա դեմքը հետզհետե ողողվում է լուսապայծառ ժպիտով։ Տղան հավատում է Նրա ամենակարող մեծազորությանը, ով գրել է այդ նամակը։

-Ե՞րբ ենք գնում,- հարցնում է տղան՝ անթաքույց անհամբերությամբ։

-Շուտով,- պատասխանում է հայրը, նույնպես ժպտալով։ – Չե՞ս ուզում գնանք քաղաքից դուրս,- իբր, իմիջիայլոց , հարցնում է նա։

-Ուզում եմ։ – Տղան նայում է նրանց կողմը, ովքեր խաղահրապարակում են։ -Միայն արի շատ մնանք այնտեղ, մինչև բոլորը կգնան իրենց տները։

-Կմնանք այնքան, ինչքան կհերիքի ժամանակս,- ասում է հայրը։- Բայց հեռու կգնանք։ Այնտեղ, քաղաքից հեռու, վերջերս մի լավ աղբյուր եմ գտել։ Կնստենք այդ աղբյուրի մոտ և պանիր հաց կուտենք: Գնացի՞նք։

-Գնացինք,- դարձյալ ժպտում է տղան։ Հայրը վերցնում է նստարանի տակ դրված զույգ հենակները, տալիս է որդուն և օգնում նրան՝ տեղից ելնելու։ Հետո գնում, նստում է ղեկի մոտ։ Նա գիտի, որդին ինքը կհասնի մեքենային. մինչև մեքենա չորս քայլ է։ Սումգայիթ անիծյալ քաղաքում ադրբեջանցի գազանացած խուժանը նրան մոր հետ հինգերորդ հարկի իրենց տան պատշգամբից նետել էր ցած: Տղան ողջ է մնացել: Հինգ վիրահատությունից հետո նա սովորել է կատարել այդ չորս քայլը։ Ու նաև մտածել։ Մտածել ու հուսալ …

ԱՆԱՀԻՏԻ ԱՂԲՅՈՒՐԸ
(հատվածներ վեպից)

– Էս գորգը պիտի առնեմ,- ասաց աշնան` մուշտարի աչքով տնտղելով քացախաջրով

նոր լվացած ու արևի տակ փայլող գորգը, որն ասես վռշնած գեղեցկուհի լիներ:
– Չէ, չէ, հո դա ծախո՞ւ չի, մերն ա,- ապշեց Սուսանի մայրը` հայացքով գրկելով գորգն ու չիմանալով, թե էլ ինչ կարելի է ասել իր օջախին ի պաշտպանություն:
Բայց հայրն համաձայնեց: Հետո, երբ ադրբեջանցին գնաց, բացատրեց.
– Մին ա, կյուղանալու ա…
Սուսանի հայրն անասնաբույժ էր, տարվա մեջ մի հինգ – վեց ամիս անասնապահ ադրբեջանցիների հետ մնում էր դրսերում, լավ ծանոթ էր նրանց նիստուկացին: Ադրբեջանցիների սովորության համաձայն, եթե երեխան առաջին անգամ գողություն անելիս բռնվում էր, ամեն ինչ տալիս էին, որ իրենց երեխային չճնշեն, որպեսզի նրա առաջին գործը հաջող լինի, երեխան չվախենա, հաջորդ անգամ էլ համարձակ գնա գողության:
– Ուրեմն, եթե գողացողը հայ ա, էլի՞ ընդունում ըն,- անկեղծորեն հարցրեց Սուսանը հորը:
– Չէ մի՜,- քմծիծաղ տվեց հայրը:
Հետո, փորձելով աղջկա հոգու հետ խաղալ, հարցրեց.
– Կյողություն ըս օզում անի՞ս, ա՛յ խոխա:
Ու, դստեր այլայլված հայացքը տեսնելով, անմիջապես շտապեց ուղղել սխալը:
– Լավ, լավ, շուլուղ ըմ անում, ախճիգ ջան,- ասաց,- խռովիս վեչ:
Սուսանը հիշեց, թե փոքր ժամանակ մայրն ինչպես էր նախատում, եթե ինքն ու քույրը կամ եղբայրը հանկարծ ուրիշի խաղալիք էին վերցնում:
– Բայց, ասում ըն, մուսուլմանները գողի ծերքը կտրում ըն,- իրեն տիրապետելով` տարակուսած հարցրեց հորը:
– Թորքը վեչ մի պենն էլ կտրում չի: Նամանավանդ վեր, խոխի առաջին կյողությունն ա, ներում ըն: Վեր մծընա, հայիցը կյողանա:
Տագնապ ընկավ մոր սիրտը:
– Հա, դյուզ ըս ասում, ուրանց ըլի էդ կապերտը,- ասաց,- աղջկերանցը վնաս տան վեչ, ուրանց ըլի:
Սուսանն ու քույրն արդեն սովորում էին ու անընդհատ ավտոբուսների մեջ էին, տնից դուրս: Գորգը փոխանակեցին:
Հայ ու ադրբեջանցի վատ չէին իրար հետ, բայց, ոնց որ ասում են, լավ էլ չէին. եթե հայը նրանց գյուղ էր մտնում, մի վնաս տալիս էին: Հեչ որ բան չլիներ անելու, մեքենայի նվագարկիչը կար ու կար, կհանեին կամ մի բան կփչացնեին: Իհարկե երեխեքն էին անում, բայց մեծերն էլ աչք էին փակում:
– Երեխա է, մի բան է, արել է, ի՞նչ անենք,- պատասխանում էին:
– Դե, էլ ի՞նչ ասես,- նորից ասում էր հայն ու ետ քաշվում:
Նույնիսկ դպրոցական նստարանից ընկերություն արած ադրբեջանցուն դժվար էր մինչև վերջ վստահել, բայց ի՞նչ անեին, ամբողջ օրը միասին էին: Մի ժամանակ ադրբեջանցու տասներեք – տասնչորս երեխա կային Հացվա դպրոցում, կկռվեին էլ, կհաշտվեին էլ: Բայց, հայը հաշտվում էր, ադրբեջանցին ոխակալվում, ու ինչքան շատ էր հայը հաշտվում, այնքան շատ էր ադրբեջանցին իրեն ուժեղ զգում: Տարբեր էին, խի՛ստ տարբեր: Իսկ խորհրդային բռնատիրության պարտադրած եղբայրությունը` չարդարացված:
Իհարկե խառն ամուսնություններ էլ էին պատահում, թեև գյուղերում` հազվադեպ: Հացիում ընդհանրապես չկար, հարևան Նոր Շենում` միայն մեկը, իսկ մայրաքաղաքում` ավելի շատ: Բայց, միևնույն է, բախումներն անխուսափելի էին:
Այլևս իրար չէին վստահում, սակայն ստիպված էին շփվել, որովհետև ֆերմայի անասնապահներն ադրբեջանցի էին: Բայց նրանք ամեն տեղ հայերին վախկոտ էին ներկայացնում, թե իբր հայի սիրտն ու նապաստակի սիրտը մեկ են:
– Հայի կրոնը թույլ է, հայի կրոնն ասում է` մի սպանիր,- ասում էին նրանց մեծերը:
Ու ադրբեջանցիք գոտեպնդվում էին, հոխորտում.
– Զենք էլ չունենանք, մարդագլխով կգանք, կվերացնենք: Հեչ որ չէ քրդերը կան ու կան:
Թուրքերը միշտ ամեն վատ բան արնախում քրդերի ձեռքով են արել: Թուրքը քրդին շան տեղ էր պահում, որ իրեն պետք եղած ժամանակ քսի տար հայերի վրա` նրանք կոտորեին, առևանգեին, իրենք թալանեին: Ղարաբաղի տարածքում էլ մուսուլման քրդեր կային, որոնք վտանգավոր էին քրիստոնյա հայերի համար: Քրդերը փող ունեին, շատ երեխաներ էին ունենում, նրանց կենցաղը ծախսատար չէր, խորամանկ էին, մտավորականներ էլ կային իհարկե, բայց` շատ քիչ: Հացվա ֆերմայում աշխատող քրդերի անձնագրերում ազգությունը գրած էր ադրբեջանցի:
– Դուք ձեր ազգին դավաճանում եք, որ ադրբեջանցի եք գրվում,- մի օր ասաց Գասպարը,- ով ազգություն չունի կամ չգիտի, թե ինչ ազգից է, թող գրվի, բայց դուք…
Քիչ անց, նրանցից մեկը շուրջը նայելով մոտեցավ Գասպարին, հանեց անձնագիրն ու թաքուն ցույց տվեց, ասելով.
– Մարդու բան չասես, շատ եմ խնդրում:
Ազգության դիմաց քուրդ էր գրված, մի բան, որ հազարից մեկի անձնագրում չէր հանդիպի: Որովհետև նույնիսկ քրիստոնյա ուդիներին էին ստիպում ադրբեջանցի գրվել: Ուդիները սկզբում հայկական կրոնի քրիստոնյա էին, հայկական դպրոց էին գնում, բնակավայրն հայկական անվանում ուներ, Կուտկաշեն էր կոչվում, բայց, քանի որ Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզից դուրս էր, Ադրբեջանը կարողացավ փակել նրանց դպրոցները և պարտադրել իր կրոնն ու դավանանքը: Եվ կամաց – կամաց շատերը մոռացան իրենց ազգության մասին: Ընդհանրապես Ադրբեջանի առաջադիմական մտավորականները տեղյակ էին երկրի խնդիրներից, հիմնականում հասկանում էին ազգամիջյան հակամարտությունը, սակայն, ոչինչ չկարողանալով անել, ստիպված լռում էին: Արդեն բոլորը նույն կաթսայի մեջ էին, իսկ հայերը` համառում էին ու համառում, որովհետև տնօրինելու իրավունքն իրենցն էր: Եվ նրանց հանդեպ այս քաղաքականությունը կիրառելն ապստամբության բուն էր, որն արդեն լրջորեն էր գլուխ բարձրացնում…
Գյուղամիջում Սուսանը հանդիպեց Գասպարին, որը շրջկենտրոնից էր վերադառնում և շատ մտահոգ էր երևում: Մարտունիում լաբորատորիայի աղջիկների միջև վեճ էր եղել. ադրբեջանուհիները տիրաբար պնդել էին, որ իրենք են մնալու այդ վայրերում, արհամարհաբար ասել, թե իրենց չի հետաքրքրում` հայերը ով են, որտեղից են գալիս, ուր են գնում, և ոչ մի կապ չունի, որ բնիկներ են: Իրենք էլ են տեր, եկել են, ապրում են, ուրեմն տեր են, իրենց երկիրն է, իրենց երկրում որտեղ կուզեն, այնտեղ էլ կապրեն, ուրեմն իրենք պիտի մնան, իսկ հայերը հեռանան: Բայց երևում է միայն աչքը ուրիշի ունեցածին տնկելով գործը չէր հաջողվում, որովհետև հայերն իրենց տանն էին, իսկ լաբորատորիայի աշխատակիցները և մասնագետները հիմնականում հայ էին, գործը նրանք էին անում: Ու հայուհիները պնդում էին, որ ոչ միայն իրենք են ի սկզբանե եղել ու իրենք դեռ ապրում են, այլ միշտ կլինեն, որովհետև իրավունքն իրենցն է: Ադրբեջանի հայատյաց քաղաքականության պայմաններում, այս հասարակ աշխատողները լեզու չէին գտնելու, այլևս չէին կարողանալու միասին ապրել: Վերևից ներքև, արդեն ադրբեջանցիք միայն իշխել էին ուզում, ամբողջովին տիրանալ, հայերն էլ, որպես հյուրասեր տանտերեր, թեև դեռ դիմանում էին, սակայն դանակը ոսկորին էր հասնում: Ներս էին թողել ու հիմա սեփական տան աշխատասենյակ կամ ննջասենյակ հասնելու համար պիտի անցնեին ադրբեջանցիներով լեցուն բակերով, նախամուտքերով, միջանցք ու զուգարաններով: Խոհանոցում ընդհանրապես բարդ իրավիճակ էր: Քիչ էր, որ հայկական անտառի աղբյուրների ջուրն էին խմում, Աղդամում հայոց աղին տիրացած Ադրբեջանն ուզում էր հանքը լպստելուց ծարաված սիրտն էլ հայոց սարերում հովացնել: «Դևը նստել էր» նաև Ակն աղբյուրի ակունքին, որը Հացվա դուռն էր ու միայն զոհաբերություններ ստանալով էր մտադիր թույլ տալ, որ մարդիկ ջուր վերցնեն իրենց աղբրի իրենց իսկ տաշած բռից: Հետևաբար ադրբեջանցիք արդեն միայն լակոտ – լուկուտի քարկոծելով չէին բավարարվում, արդեն լուրջ բռնությունների էին դիմում, ու հայկական գյուղերը կտրվում էին իրենց մայրաքաղաքից, շրջկենտրոններից, ճանապարհներին մարդիկ վիրավորվում էին, ընկնում հիվանդանոցներ, այլևս ապահով չէր սեփական տան մեջ: Էլ ո՛չ ադրբեջանցի տաքսիստները, ո՛չ տարեց մարդիկ չէին պաշտպանում հայերին, որովհետև վախենում էին, որ բարբարոսներն իրենց էլ կվնասեն: Եվ հայերին մնում էր ապավինել միայն իրենց միակ անդավաճան պաշտպաններին` իրենց սարերին:
Յոթանասուն տարի Սովետական Միությունը ժողովրդին շղթայակապ էր պահել, ու միայն խորացրել խեղաթյուրումները, որոնցից ամենաաբսուրդայինը Ադրբեջան երկրի հորինումն ու նրան տարածք ապահովելու համար ամպուտացիայով հայկական հողերից վերջույթներ պոկելն ու նրան բռնակցելն էին և Լեռնային Ղարաբաղն ու Նախիջևանը Ադրբեջանի, իբր թե ինքնավար, մարզեր դարձնելը: Անցել էր ընդամենը յոթանասուն տարի, շատ ջրեր էին հոսել, ժողովուրդներին շատ էին մոլորեցրել, սակայն արդեն ժամանակները փոխվում էին. Էնգելսի ու Մարքսի գաղափարները սովետները վաղուց էին ոտնակոխ արել, Լենինի սիֆիլիտիկությամբ նրա անպտղությունը պատճառաբանելը վաղուց էր շրջանառվում ուսանողական լսարաններում, և վաղո՜ւց արդեն հեղինակություն չէին ո՛չ այդ «ոսկեգանգուր» մանկիկը, ո՛չ իր ծագումից խրտնող, ինքն իր արատները փայփայելով իր մեջ պարփակված և իր պողպատյա պատյանից դուրս ամենայն ինչ ոչնչացման ենթակա համարող Ստալինը: Սովետների այդ երկու առաջնորդները ամեն մեկն իր հերթին հնարավորինս ոչնչացնել էին տվել երկրանգնդի իրենց թունավորած հատվածում եղած բոլոր ողջամիտ գլուխները և նպաստավոր պայմաններ ապահովել հայկական հողերի նվիրատվությունները հնարավոր ներկայացնելու համար:
Ու եթե թուրքերը Թուրանից արշավել էին, հասել Փոքր Ասիա, Հայկական լեռնաշխարհ ու Միջերկրական ծով, թե թուրքերը կործանել էին երբեմնի Բյուզանդիոնն ու զավթել հայոց պատմական հայրենիքի արևմտյան հատվածը, թե թուրքերը լրջորեն գործողությունների դիմելով և կառավարական ծրագիր իրականացնելով տեղահանման պատրվակով կոտորածների էին ենթակել հայերին, բնաջնջել հատկապես ազգի առաջնորդ մտավորականներին, ադրբեջանցիները, ռուսաստանաթուրքիական հերթական դաշինքի ոլորաններում, դարձյալ ուրիշի հողերի հաշվին, բայց առանց մատը մատին տալու էին Հայաստանի հարևանությամբ պետականություն կամ «հայրենիք» նվեր ստացել: Ու թեև ամեն միջոցի դիմել ու ամեն ինչ արել ու անում էին երկնքից իրենց գլխին թափված հայկական մանանան պահպանելու համար, ու ինչքան էլ ծանրացնում էին հայի վիճակը, էլի հայը հարատևում էր: Եվ արդեն հայերի հոգուն հասել էր, հասունացել էր պահը` ճեղքելու բռնապետության պատերը, թոթափելու բոլոր ստրկալծերը և ինքնուրույն տնօրինելու սեփական կյանքը: Հայոց երիտասարդ ու ոչ երիտասարդ առաջադիմական սերունդները ոտքի ելել, պայքարում էին իրենց ոտնահարված իրավունքների պաշտպանության համար: Եվ Հրանտը չէր կարող պայքարողների մեջ չլինել, Հրանտի արյան մեջ վաղուց էր եռում դարավոր ընդվզում – բողոքը, Հրանտը կռիվ ուներ… Նա առաջին անգամ էր պատերազմի դաշտում, բայց ինչքա՜ն էր կարդացել ու լսել և հիմա կռվի էր ելել իր ազգի բնաջնջմամբ կամ ծվատմամբ բարգավաճել ձգտող թուրքերի դեմ` մանկական մտապատկերներից հասնելով մինչև իրական ռազմի դաշտ:
– Կարևորը արդեն երկիր ենք, արդեն անկախ ենք, ոչինչ, հիմա մենք մեր քաղաքականությամբ շատ բան կանենք,- նորից հուսադրեց նա ընկերներին:
– Արա, պրոֆեսիոնալիզմ չկա, յոլա գնալու հոգեբանությունը կործանում ա… Ասենք, մինչև անկախությունն էլ մի բան չէր:
– Որովհետև պրոֆեսիոնալները փախչում են երկրից:
– Մնան ի՞նչ անեն, պատերազմ ա:
– Գլուխները մինչև պատերազմն են գնացել:
– Էդ ուրիշ պատճառ ունի:
– Պրոֆեսիոնալներն ամեն ինչ անում են կետ առ կետ հաշվարկած և իմանալով` ով ինչ ա սիրում, ում ինչ ճաշ հրամցնեն: Անփորձները անում են ճնշումներին ու օտար ազդեցություններին ենթարկվելով: Արդյունքում երկուսն էլ ի վնաս ազգի են գործում,- իր դատողությունները շարունակեց արտահայտել Հրանտը:
– Էդ էլ ա քաղաքականություն:
– Կամ տի ըն օզում, լի՜…
– Ամենավնասակարը «ինչ ուզում են, էն տանք» սկզբունքն ա,- ասաց Հրանտը:
– Դե հմի սաղ էլ իրավունք օնին…
– Դեմոկրատիան էլ բոլորի համար ա, չէ՞: Ասա՛, ասա՛:
– Հի՞նչ:
-Ի՞նչը ինչ: Թուրքն էլ հայկական հողերն ա ուզում, դե տվեք:
– Թորքը օզում չի, թորքը խլում ա:
– Չեք թողնում, որ տան,- ասացին:
– Չենք էլ թողնի.- ոգևորվեց Հրանտը:- Քանի դեռ ողջ ենք: Մեռնեմ էլ, չեմ թողնի: Մեռնեմ, ավելի վատ, անմարմին ավելի ուժեղ կլինեմ, կխառնվեմ հողին, նախ ինձնից պիտի խլեն հողը, հետո տան թուրքին:
– Ժողովուրդը…
– Ես ժողովրդի մասին չեմ խոսում, ես ազգի մասին եմ խոսում:
– Արդեն դու էլ ասեցիր, որ ազգիդ մասնագետները լքում են երկիրը:
– Ի օգուտ հայրենիքի գործելու համար պարտադիր չի անպայման մասնագետ լինել, փորձառու կամ շատ խելացի: Ուղղակի պիտի ամեն ինչ անելիս մտածես ազգիդ շահի մասին և ապրես քրիստոնեաբար, չմեղանչելով ոչ մեկի հանդեպ,- ասաց Հրանտը:
– Քրիստոնեությունն ասում ա` դու այնքան ես ընկել, որ քեզ ապտակում են, ընդունիր մեղքդ, մյուս երեսդ էլ դարձրու, որ ապտակեն ու այլևս մեղք չգործես: Մարդն էլ մյուս երեսն էլ ա շրջում, մի ապտակ ավելի, մի ապտակ պակաս ու շարունակում ա մեղք գործել,- ասաց Դավթյան Սամվելը:
– Քրիստոնեությունը չի ասում դու անմեղ հրեշտակ ես, ես գամ քեզ մորթեմ, դու դարձիր էշ ու ձայն մի հանիր,- նկատեց Աբելը:
– Էշն ամենաանմեղ արարածն ա:
– Համաձայն եմ,- ասաց Հրանտը,- չարքաշ, աշխատող… Էդ ա իր կոչումն այս կյանքում: Ու երբ անարդար են վարվում, էշը կանգնում ա ու առաջ չի գնում:
Հրանտը ընդհատեց խոսքը` չցանկանալով այլևս շարունակել:
– Շատ ես հոռետես,- ասացին ջոկատակիցները Հրանտին:
– Հոռետեսությունն ու լավատեսությունը ապագայի հանդեպ են լինում, ապեր, ես ներկայի մասին եմ խոսում: Ու ինձ ուրիշ բան ա անհանգստացնում:
– Կա՞ մի բան, որ քեզ չի անհանգստացնում,- ծիծաղեցին բոլորը:
– Պատկերացնո՞ւմ եք, թե էս յոթանասուն տարվա ընթացքում քանի՞ ադրբեջանցի, էդ դարերի ընթացքում քանի՞ թուրք ա ծնվել հայոց հողի վրա, սնվել մեր հողից…- բոլորի համար անսպասելի հարցրեց Հրանտը:
– Միտքդ չեմ ջոկում, ախպեր:
– Հի՞նչ ըս օզում ասիս, Հրանտ:
– Ո՞նց հասկացնեմ նրանց, որ սա իրենց հայրենիքը չի: Որ իրենք իրենց սերմը իրենց հողում պիտի աճեցնեն, որպեսզի զարմ տան: Իրենք մաքուր թուրք կամ չգիտեմ ադրբեջանցի ինչ ցեղ չեն արդեն, իրենք իրենց նախնյաց բնօրրանի մասին պատկերացում չունեն, Թուրանն ինչ բան ա, թուրքի երեխան գիտի՞: Հայաստանում կամ Արցախում ծնված ադրբեջանցու իմացած հայրենիքը մեր հողն ա:
– Դե հա, արդեն տհենց ա:
– Արդեն…
– Բայց դու թուրքին իզուր ես խղճում…
– Հրանտ, թորքերը գիդո՞ւմ ըս հունց ըն անում:
– Դե հա` շատ հաշվարկած, երեխու բարուրից սկսած իրանց գործն անում են, ու վատը հայն ա: Հայը գյավուր ա` անհավատ: Էն հային, որին, դարեր շարունակ, ոչ ոք չի կարողացել ծնկի բերել, հավատափոխ անել, անհավատ են ասում: Աբսուրդ ա:
– Նրանք հայ երեխեքին գողանում են, որովհետև հայերը ուժեղ են, կռվող են, մեծացնում դարձնում են ենիչերի, յաթաղանը տալիս են ձեռը ու ասում են` հանուն Մուհամեդի… Մեղա, մեղա, ինչ էր եկել բերանս… սպանի էդ գյավուրին, սպանի հային, որ ընկնես դրախտ:
– Գիտեմ:
– Ես իմացել եմ, որ թուրքերը առաջ, էն ժամանակները, երբ դեռ բժշկական ասեղ չի էլ եղել, ինչ – որ կենդանու սնամեջ ոսկորով հայ երեխեքի ողնուղեղը քաշել, սրսկել են իրենց երեխեքին, որ իրենց տեսակը լավացնեն:
– Էդ… երևի` ոչ միայն հայ…
– Արա, լավ դե…
– Ի՞նչ, թուրքերից ամեն ինչ հավատալու ա, թուրքն ամեն ինչ խաբելով ա անում:
– Բա էլ ո՞նց ես ծնողի գիրկը առոք փառոք մեծացած թուրքին խղճում: Քանի՜ – քանի հայ երեխեք մորթվեցին Թուրքիայում, Հրա՛նտ, քանի՞սը մայրերի աչքի առաջ խորովվեցին Սումգայիթում, է՜: Շարունակե՞մ…
– Կամ, ապեր, միլիոնավոր հայ են ապրում, հենց լավ էլ ծնվել ու մեծացել են Ռուսաստանում, Ամերիկայում և այլն: Մարդ կա մի բառ հայերեն չի էլ խոսում: Եվ առաջին հերթին, հենց թուրքի արած ցեղասպանության պատճառով: Ասի` Ամերիկան իմ հայրենիքն ա՞:
– Հայը ուր գնում, շենացնում ա, իսկ թուրքերը ուր գնում, յուրացնում են, բնիկների մշակույթը, ամեն ինչ, փոխում, իրենցն են դարձնում: Դու թուրքի հետ ո՞տ ես պարզում,- ասաց Գրիգորյան Արայիկը:
– Ես թուրքի հետ ոտ չեմ ուզում պարզեմ, իմ արժեքներն ուրիշ են, իմ նախնյաց ավանդածն ուրիշ ա,- վերջապես պատասխանեց Հրանտը:
– Թուրքը, եթե հայ ա սպանում, սրբանում ա, արա՛:
– Իրանց հերն էլ անիծած, դե՜…
– Օզում ըն, վեր մունք ալ տեռնանք թորք, կամ ալ տուս քշի:
– Է՞, ի՞նչ շահեցին: Ողբում էին, ասում էին՝ ոսկի ձեռքեր տվինք, ոսկի ատամ բերինք:
– էդքան ջարդերից հետո, Սումգայիթ, Բաքու, Շահումյանից հետո մենք իրավունք չունենք էս հողը չպաշտպանելու,- ասաց Սամսոնը:
– Ու, Աստված չանի, պատկերացնո՞ւմ եք, եթե Ղարաբաղը նորից Ադրբեջանի ձեռն ընկնի: Կկոտորեն բոլորին,- լրջորեն տագնապած ասաց Հրանտը:- Ոչ մի թիզ չենք տա:
– Գլուխները կջարդեմ, ո՞նց թե,- ոգևորվեց Վալերը:
– Ես լալկանություն չեմ սիրում` «Կճանաչե՞ն արդյոք ցեղասպանությունը»: Ես պահանջատեր եմ,- ասաց մեկ ուրիշը:
– Ճանաչելն իհարկե էական ա, բայց առաջնայինն ու միակ խնդիրը չի, դու ճիշտ ես մտածում, ելակետը պիտի ճիշտ լինի, մնացածը դիվանագիտության խնդիր ա,- ասաց Հրանտը:
– Դե նախ պտի ճնանչին, վեր…
– Չէ, ախպեր, ըռաչ պտի կյործ անինք, վեր ճնանչին, վեչ թա լաց ինինք:
– Տըռնըտոռնը ընգնինք, թարիփ ու կենգատ անինք:
– Նախ պիտի ապացուցենք, ինչ որ ասում ենք ու գիտենք մեր ծնունդից ի վեր: Պետք ա, որ մյուս ազգերն էլ իմանան, որ մենք մեր տունն ենք պաշտպանում Արցախում, մեզ բռնի են դուրս քշել մեր պատմական հողերից, ու որ այդքան կոտորվելով, քշվելով, աշխարհով մեկ սփռվելով հանդերձ, մենք չենք լքել մեր հայրենիքը,- ընկերների միտքը շարունակեց Հրանտը:
– Այսի՞նքն:
– Այսինքն` Թուրքիայում քանի՞ հայ ա շարունակում ապրել իրական ու բացահայտ, քանի՞սը` ծպտված, քանի՞սը` իսլամացած: Իսլամը կրոն ա, ազգային պատկանելություն չի: Էդ մարդիկ էլ են հայ:
– Քանի՜ քանիսն են ամեն օր գնում – գալիս, տղերք:
– Տո չէ՜, է՜, մահմեդականն էլ հի՞նչ հայ քրիստոնյա:
– Հա, շատ լավ ասեցիր, ամբողջ աշխարհը քրիստոնյա են, մենք հայ քրիստոնյա:
– Դա քրիստոնեության լուրջ ճյուղ ա, չգիտեի՞ր:
– Հա բա ի՞նչ: Մեր ամեն ինչը առանձին ճյուղ ա. ծագումը, լեզուն, տեսակը, գանգը, կրոնը, կյանքը, ճակատագիրը… Մենությունը… Մեր հազարամյակների մենությունը… Մեր խնդիրն ա նաև ապացուցել, որ այսօրվա Թուրքիայում այդքան մարդը հայ են: Իրավունքներ ունեն: Դրսիններն էլ հետը:
– Լսի, զիլ բան եք ասում, գիտե՞ք: Դուրըս էկավ,- նորից ոգևորվեց Վալերը:
– Մենք այս ուղղությամբ պիտի աշխատենք,- շարունակեց Հրանտը,- թե չէ ապացուցել, որ ցեղասպանություն ա եղել, հայոց հարցը լուծելու համար բավարար չի: Իհա՛րկե եղել ա: Ամբողջ աշխարհը գիտի: Թուրքերը մեզնից լավ գիտեն, որովհետև իրենց համար դա թաքուն բան չի, դա պաշտոնական քաղաքականություն ա, և իրենց արխիվներում են բոլոր ապացույցները:
– Ամերիկան դա չի ընդունի, ուրանք ալ հնդկացիներին ըն վերացրալ:
– Դե հիմա նրանք վերացել են, Ասորեստան չկա, Բաբելոն, Բյուզանդիա չկա: Իսկ մենք կանք: Սա է փաստը: Սա է պահանջատիրության առաջին նախապայմանը:
– Եսի՞մ:
– Ասում են Արևմտյան Հայաստանում կոտորվածների ժառանգներին փող – մող են տալու:
– Որ ի՞նչ…
– Մեղքերի ապաշխարության համար մոմի փող: Չի հերիքի, էդքան փող չեն ճարի:
– Չէ, չէ, էն թվերին բանկերում գումար ունեցողների ժառանգներին կարող ա մի բան տան:
– Չէ, տղերք, ճիշտ եք ասում, հայերի հարցն ուրիշ ա: Նույնիսկ հրեաներին հայերի հետ չես համեմատի:
– Կհամեմատենք ու կասենք, որ հրեաներինը հոլոքոստ ա և իր պատմական հայրենիքում ասպատակողի ձեռքով կատարված ցեղասպանություն չի: Տարբեր բաներ են: Գերմանիան հրեաների պատմական հայրենիքը չէր, սխալ չհասկանաք ինձ, ես գերմանացիներին չեմ արդարացնում, սպանությունը արդարացում չունի,- ասաց Հրանտը:
– Հա, բայց մարդկանց հալալ ա, տեսա՞ք` ոնց պետություն ստացան:
– Ասում են` իրենք գնացին ինքնազոհաբերության, որ գերմանացիներին դատի տան ու երկիր կոմպենսացիա ստանան:
– Նման զոհաբերությունն իմաստ ունի, եթե նույնիսկ չարդարացվի:
– Չէ, տղե՛րք, էդ մերը չի:
– Դե հա, ճիշտ ա, մենք էշի նահատակ ենք ըլնում, իսկ օգտվել չենք կարողանում: Էդ մերը չի:
– Պատմությունից որ ասում էին կենաց ու մահու կռիվ, էս ա, էլի՜:
– Ըհը: Մունք արուն ընք թափում, բայց էքսի օրը ղեկավարնին ըն, գիդում չըմ, թա հուր նհետ, որոշելու` սահմանը շտեղ դնին:
– Քանի մետր առաջ կամ հետ գծեն:
– Ո՜նց կբանակցեն, ի՜նչ կզիջեն, երբ զիջելու բան չկա: Ընդհակառակը, դեռ ինչքան խլած հող կա, որ ետ պիտի բերվի:
– Դե, ամեն մարդ իր գործը պիտի անի: Հիմա մենք զինվոր ենք,- ասաց Հրանտը:
– Հրանտ, տու օձը պունան խոսքավ տուս կօնիս:
– Մենք նորից հայրենիք ենք կառուցում: Հիմա իմ ազգին զինվոր ա պետք, ինչ կկարողանամ, կանեմ, գեներալություն չեմ ուզում, որ չիմանամ,- ասաց Հրանտը:
Հրանտն արյան կանչով կրկնում էր մորական պապի խոսքերը, ում ընտանիքը գալով Սովետական Հայաստան, նույն պատճառաբանությամբ էր դիմանում դժվարություններին:
– Պատմությունները միշտ էլ կեղծվում են, մենակ թուրքը չի սարքում,- ասացին:
– Այո, բայց իրականությունը ներծծվում է հողի մեջ,- անսահման ներողամիտ խոհականությամբ խոսքն հանդարտ ձգեց Հրանտը:- Որ հետո հառնի մի բույսի տեսքով, որը ծանոթ թվա մարդկանց ու ինչ – որ բան հիշեցնի նրանց…
– Ու նրանք չհասկանան, թե էդ ինչ ա,- կտրուկ ընդհատեց ջոկատակիցն ու վեր կացավ:
– Իրականությունը մարդկանց համար չի…
– Լսի, ամեն րոպե կարող ա խփեն, ուզում ես ասես, թե դու չե՞ս վախենում,- հարցրեց մյուսը:
– Ամեն րոպե բոլորիս էլ կարող ա խփեն, ո՞վ չգիտի, ու դա ի՞նչ կապ ուներ իմ ասածի հետ,- տարակուսեց Հրանտը:
– Դե հա: Ի՞նչ ես անելու:
– Խփվելուց հետո՞: Ոչ մի բան: Մինչև էդ ա պետք հասցնել մի բան անել, հետոն… երկրային ոլորտներում չի արվում:
– Այսի՞նքն:
– Հավատա, կտրվի:
– Վայ Հրանտ, Հրանտ, կոզի աշխարքը շոռ կյա, տու քո հանգի ըս շարժվելական:
Հրանտը չպատասխանեց:
– Ախեր էս հարցերը ղեկավարնին ըն որոշում:
– Մենք պիտի՞ մտածենք, որ մեր միջից դուրս եկած ղեկավարն էլ մի օր մեր ուզածով մտածի ու անի,- ասաց Հրանտը:
– Մունք ընք, օզում չընք մտածինք,- կատակեցին:
– Ուրեմն մեր միջից չպիտի լինի ղեկավարը:
– Մենք մտածող ազգ ենք, հեչ մի մտածի:
Ծիծաղեցին:
– Քո կողքը մարդ փիլիսոփա ա դառնում, Հրանտ:
– Մեզ հիմա կռվող տղերք են պետք, ոչ թե փիլիսոփաներ,- քարը էլի Հրանտի բոստանին էր ուղղված:
– Ղորթ ըս ասում, բայց վեր Հրանտի նհետ խոսում ըս, լավ դուխ ա տամ:
Հրանտը մոտեցավ պատուհանին, նայեց դուրս, ապա շրջվեց դեպի ընկերները:
– Մարդը ազատ է: Ազա՜տ… Աստված մարդուն ազատ ա ստեղծել…

Նամակ համբուրելու մասին

Սիրելի ……

Խնդրում եմ  չզարմանաք եթե ես հենց սկզբից  իրականությունը ձեզ ասեմ, որ Ճապոնիայում  մարդիկ իրար երբեք չեն համբուրում:

Ո’չ  ընկերաբար, ո’չ  բարեկամաբար, ո’չ  քաղաքականորեն և ո’չ էլ …  և  ո’չ էլ ծնողներն իրենց երեխաներին, տատիկներն ու պապիկներն իրենց թոռներին, քեռիներն ու հորեղբայրներն ու մորաքույր-հորաքույրերն իրենց  քույրերի և եղբայրների երեխաներին… ԵՎ ոչ էլ հիշածս երեխաներն իրենց՝հայրիկին ու մայրիկին, քեռուն, հորեղբորը, մորաքրոջն ու հորաքրոջը…

Համբուրել բնավ չկա, ո’չ ճակատը, ո’չ  աչքերը, ո’չ մազերն ու ձեռքերը և ո’չ էլ  վիզն ու քիթն ու ականջներն ու շրթունքները և ոչ էլ որևէ պարագայում ձեռքերը:

Համբուրելը հասարակական խաղ չէ:

ԵՎրոպայում համբուրելու զանազան աստիճաններ կան: Ամենացածրը սկսում է շատ սովորական և հարգանքով լի՝ աջհամբույրից և հետզհետե բարձրանալով – վերին աստիճաններին հասնելով – գնում է մինչև երկնքի խորքերի ինչ գիտենամ որ տեղերը…

Ճապոնիայում այսպիսի վերուվար աստիճաններ չկան:

Համբուրելը որպես հարգանքի նշա՞ն: Չէ’, չէ’,  չենք էլ կարող նման  բան պատկերացնել:  Համբուրել բաեկամությունից կամ կարեկցանքից՛ ուղղակի անկարելի է ու անհնար: Իսկ համբուրելը որպես սիրո՞ արտահայտություն… Ես վստահեցնում եմ ձեզ, արդեն իսկ սկսվել է…Բայց երբեք էլ ճապոնական չէ':

Հիմա պիտի փորձեմ փաստել ասածներս:

Համբուրելը որպես սիրո արտահայտություն եթե ճապոնական լիներ ապա պիտի բոլոր սիրային պարագաներում, լիներ դա գրականության մեջ, կինո ժապավեններում,  թե այլուր կնոջ ծոծրակը, ասա՝ պուպուճակը պետք է համբուրվեր: Այն կարևոր պատճառով, որ ճապոնիայում կանացիության ամենանուրբ և ամենահեզիկ նշանը երկար ու շորորուն ծոծրակն է համարվում: Այսպես է եղել շատ տարիներ առաջ և այսպիսին է նաև այսօր: Իսկ ես որևէ վեպ կամ կինոժապավեն չգիտեմ, որտեղ առաջին համբույրը ծոծրակին դրոշմվեր: Մենք ճապոնացիներս համբուրում ենք, -եթե իհարկե, -ապա ամերիկյան կամ էլ մի քիչ խոնարհված, ֆրանսական ձևով:

Այսօր, Ճապոնացիք համբուրում են այնպես ինչպես սովորել են արևմուտքից կամ էլ երբեմն այնպես ինչպես ուզում են:

«Համբուրելը՝ -այսպես է գրված իմ  ճապոներեն բառարանում- տարածված մի ձև է, մեկին հարգանք, բարեկամություն, կամ սեր արտահայտելու համար: Համբուրողը  շուրթերը հպում է համբուրվողի ձեռքին, շուրթերին կամ թշին և թեթև ծծում:

Վատ չէ՞ բացադրված՛ չէ՞: Բայց իսկապես որ փորձառության հույժ պակաս է զգացվում:

Խնդրում եմ ինձ սխալ չհասկանաք: Ես բնավ էլ չեմ ուզում հավակնել, որ ճապոնացիք իրար չեն համբուրել, այլ ասել եմ ուզում, որ Ճապոներենում, համբուրել բառը գոյություն չի ունեցել:

Բայց եթե համբուրվելու միայն մեկ ձև է եղել – պատկերացրեք, որ դա էլ չլիներ, – դա եղե’լ է, սաստիկ սերը արտահայտելու, ասա՝ փաստելու  համար: Ասածներս ցնդաբանություն չեն,  հավատացե’ք:  սա էլ ապացույցն է այն բանի, որ իսկական սերը արտահայտվելու համար ինչպիսի կարևոր դեր է հատկացվել համբույրին:  Խնդրեմ, եթե ձեռքներդ ընկավ, կարդացեք ճապոնական սիրային հին պատմությունները և կտեսնեք թե, համբուրելու աստիճանները մինչև երկնքի որտեղն են հասել – եթե իհարկէ երկինքն ամպամած չէ և բարձունքն անարգել է:

Այսքանից հետո կարող եք արդյոք գուշակել թե համբուրել բառը ինչպես է մուտք գործել Ճապոնիա: Չէ’ ոգուտ չունի, թույլ տվեք ինքս պատմեմ:

Սուրբ գրքի միջոցով: Զարմանալու բան չկա: Սուրբ գրքի թարգմանության միջոցով: Հուդայի դավաճանությունը «մեկ համբույրով» և ներումը կորուսյալ որդու «Սուրբ Բարդուղեմեոսի հրաժեշտը իր հոտից» Հարյուր համբույրներով:

Սկզբում համբուրելը «ծեփփուն» թարգմանվեց –ասա՝ շրթունքների իրար տրորվելը: Բայց այսօր մադիկ այն «Կուխիծուկե» են անվանում: Սա էլ բերանների իրար տրորվելն է նշանակում: Երկու բառերն էլ այն ժամանակ նոր էին և բիբլիական: Հիմա իհարկե երկուսն էլ գործ են ածվում: Բայց ով որ իրեն Նորօրյա և մոդեռն է համարում, կարճ ու կտրուկ “kiss” է ասում և պրծնում:

Բացի այն ճապոնացիներից  որ, համբույրի երկրպագու են, իմ կարծիքով համբուրելը դեռ մինչև հիմա էլ Ճապոնիայում շատ լուրջ խնդիր է: Երկու տարի առաջ մի ճապոնացի ուսանողուհի, որ Գերմանիայում, Գերմաներեն գրականություն է ուսանում դիմեց ինձ հետևյալ խնդրանքով.

-Գերմանացի ուսանող ընկերս որն ինձ հետ ամուսնանալ է ուզում բազմիցս փորձել է համբուրել ինձ…

Ժպտո՞ւմ եք, հա՞: Մի քիչ էլ եթե սպասեք, գուցե հռհռոցի փոխվի ձեր ժպիտը: Ես շատ լավ եմ հիշում իմ առաջին փորձնական ժամը ամերիկյան մի թատերական դպրոցում: Ի տեղեկություն, թույլ տվեք ասեմ թե՝ Ճապոնիայում ես որպես կլասիկ պարուհի բազմիցս եմ բեմ բարձրացել: Բայց այսպիսի բան ինչպես այս առաջին դասաժամում երբեք չէի տեսել:

Մենք շուրջ քառասուն ուսանող – ուսանողուհիներ էինք, ես միակ ոչ ամերիկացին էի: Մենք զույգ – զույգ, տղա – աղջիկ կանգնել էինք բեմում մի կիսակլոր գծի վրա և «Love Scenes» էինք փորձում: Մենք պիտի զույգերով ցույց տայինք թե, որտեղը՞, ինչպե՞ս և ինչ պարագաներում պետք է համբուրել:

«O’key, let’s do it» ասացին մյուսներն ու դիրիժորն իր դիրիժորական ցուցմունքները տվեց: Ինձանից առաջ տասը զույգեր կային կանգնած: «Առաջին սեր», «ջղային ամուսնյակ», «խանդոտ կողակից», (առանց պատճառի, նաև պատճառով, իրավացիորեն), «Տատիկի վերջին սերը», «Պապիկի թառամած համբույրը» և …

Առջևիս վերջին զույգին էլ չեմ հիշում, բայց երբ հերթը ինձ հասավ, տատանվելով առաջ գնացի… ԵՎ ուշաթափ փռվեցի հատակին…

Ախր ես կյանքիս մեջ դեռ ոչ մեկին չէի համբուրել:

Սա իհարկե այն ժամանակ էր: Հիմա ես ամբողջովին ուրիշ եմ: Ես շատ եմ փոխվել: Հիմա ես նույնիսկ ժպիտով եմ ընդունում, երբ ինձ համբուրում են, բայց գիտե՞ք… Միայն ու միայն ճակատիս վրա…

Իսակո Մուծուբարա

Գերմաներեն բնագրից թարգմանեց՝

Խաչիկ Խաչերը (այն էլ մի քառասուն տարի առաջ)

Ես… Ես հարուստ չեմ գրպանի գունավոր ու կուռք դարձած՝ կուռքերի պատկերը կրող թղթիկներով, որ մթում լույս են տալիս բուժում և սպանում՝ կաշին քերթելով, խնդալ ու լալ ստիպում՝ մոր աչքերի աղոտ ջրերով:

Ես հարուստ չեմ, չունեմ շքեղ տուն, բայց ունեմ օջախ, որը նման չէ հանրակացարանի, ուր մարդիկ միայն հանդիպում են, երբ քնել են ուզում: Ունեմ մի գողտրիկ, մի հարուստ անկյուն՝ լի հուշերով ու մտքերով, ցավով և ատելությամբ, սիրով ու խինդով: Երբ գիշերն է գալիս, դրանք խառնվում են իրար, ստեղծում մի մշուշ, որում դժվար է տարբերել գոնե մի փոքրիկ, մի փոքրիկ գիծ, դառնում են կորեր, խճճվում իրար մեջ ու ստիպում խորհել ու խորհել կրկին: Եվ երբ ձանձրանում ես անվերջ մտորումներից և սկսում ծխել, անգամ ծուխն է ավելի շփոթում մտքերդ, թաղում դրանք մշուշում ավելի խորը, ավելի հեռուն: Այդժամ ակամայից մտածում եմ մահի մասին, թե կարող է փրկել, ազատել հոգիս հիվանդ, սերս խեղճ ու կյանքս կարճ: Բայց ուշքի գալով մտքերի թոհուբոհից, մտքերից խելագարված, մտածում եմ կյանքի մասին: Պայքար է: Պայքա՛ր է, այո՛: Պետք է պայքարել և հեռանալ պատվով, հեռանալ գեղեցիկ և անսպասելի: Գիտեք ինչ, չեմ կարող ինձ թույլ տալ ապրել անկազմակերպ, չնայած որ բավականին փնթի եմ: Հարկավոր է սովորել կազմակերպված լինել: Քանի որ, իմ պարագայում, կամայական ոչ ճիշտ կազմակերպած քայլից կբխի մեկ ավելի, ավելի թույլ կազմակերպած քայլ: Եվ այդպես շարունակ… Ա՛յ այսպես: Ես ընկել եմ երջանկության հետևից: Մեկ թվում է, թե փողի մեջ է, մեկ էլ՝ մարդկանց, իսկ մեկ էլ, ամեն օր արթնանալ և տեսնել ծավի ծովի, կապույտը երկնքի: Իսկ միգուցե կարելի է համադրել: Կրկին ծխում եմ… Կրկին փորձում ամեն ինչ ներդնել գլանակի մեջ, բթացնել ինձ: Մթագնեցնել այն անասելի զգացմունքը, որ տանջում է ինձ շուրջ մի քանի տասնյակ գիշեր: Քեզ հետ զրուցելիս, ֆեյսբուքյան հավերժ երջանիկ չաթում հասկանում եմ օր օրի, որ պետք ես ինձ: Չնայած, որ նեղացել եմ քո մտքերից, քո՝ այսօրվա ցինիկ մտքերից: Ամեն օր սկսում եմ քեզ հետ, ավարտում՝ քեզ հետ, թեկուզ մտովի: Ես քեզ շատ եմ ցավեցրել ու իմ բարդ բնավորության պատճառով ակամայից ավելի կցավեցնեմ դեռ, եթե դա քեզ դուր է գալիս, եթե սիրում ես ինձ: Սակայն պետք է սպասել… Պետք է սպասել շինծու «պատահականությանը», որպեսզի տեսնել քեզ, նայել աչքերիդ մեջ ու սուզվել դրանց խորության մեջ, կամ ընդհակառակը՝ վանվել դրանից ու դրանով հանդերձ քեզ սիրել ավելի: Քեզ թվում է, թե մեղմելու համար է ամենը: Սխալվում ես սիրելիս: Ես չգիտեմ մեղմել, գիտեմ միայն ամեն ինչ սրել ու ցավեցնել: Հաճախ լռում եմ, հաճախ ներսից ինքս ինձ կրծում, իսկ ավելի հաճախ չեմ արտահայտում այն ամենը, ինչ կա իրականում: Ուզում եմ գրկել քեզ… Խենթի պես: Ուղղակի գրկել: Բայց դեռ շուտ է խոսել զգացմունքների մասին: Դեռ երկար ուղի կա անցնելու: Իսկ ես կսպասեմ: Հավատով ու սիրով, կսպասեմ, որ մի օր դու կարտահայտվես, կասես այն, ինչ ես ուզում եմ լսել: Կասես երեք բառ:

Երկրագնդի կյանքում այն օրերն էին, երբ մարգարեներից սկսած ու անընդմեջ իրար հաջորդող երկրաշարժ-փոթորիկով վերջացրած, բոլորն ավետում էին աշխարհի վերջը:

Ընկերուհուս Վանա ազնվացեղ կատուն փողոցային մի կատվի հետ քաք էր կերել և հանած չորս ձագերից, բոլորն էլ իրենց փողոցային հոր կերպարանքով, երեքին արդեն ցրել էր… Չորրորդ ձագը բերել էր ինձ` ցույց տալով, թե մեծ լավություն է անում. «… Որովհետև,- ասել էր,- եթե կատվի հետ խաղում ես, արյանդ ճնշումը կարգավորվում է»:
Կատվին լողացրել փաթաթել հին գիշերանոցի մեջ, սանրում էի մեկ էլ տեսնեմ եղբայրս արագ-արագ գալիս է, Գաբրիելն էլ ետևից` հմայիչ, գեղեցիկ տղամարդ. սիրահարվել կարելի էր: Հոգեառ հեշտակին էդպես տեսնելով շատ զարմացա, որովհետև իմ երևակայության մեջ նա զարգացած, մկանուտ ոտքերով և կոր մեջքով էր. ի վերջո, տիեզերքի բեռնակիրն է և ծանրությունը մեջքին անընդհատ վազքի մեջ է` դեպի երկիր և ետ. էն կողմից մահն է բերում, էս կողմից` կյանքը տանում:
Վախեցա. եղբայրս մեքենան խփած չլինի՞: Պարզվեց` եկել էր ասելու, որ մեր հորեղբորը տեղափոխել են հիվանդանոց, և ես, որպես ազգական, ուղղակի պարտավոր եմ նրա ետևից գնալու` ՙՀաց սարքիր տար՚։ Հիշեցրի, որ հորեղբայր չունենք, որ նա մեր պապի հոր հորեղբոր տղայի թոռն է.
– Ինչ որ է` հարազատ է. ընտանիք չունի ծնողները վաղուց են մեռել եղբայրը Ռուսաստանում կապնվել է մի լրբի հետ ու ռսացել` ոչ հայրենիք է ճանաչում ոչ էլ հարազատություն… Կարճ ասած հրեշտակն արդեն եկել է ետևից… Տիրություն պիտի անենք մինչև մեռնի: Փող կա՞ մոտդ թե՞ տամ… մսով մրգով` կարգին հաց սարքիր տար։ Ուրիշ բան չկա անելու, տասը օրվա գումարն էս գլխից մուծել եմ բայց թանկանոց դեղերն էլի ուզում են։ Ասացիր` փող ունես չէ՞։
Նրա պարտադրող տոնից ըմբոստացա.
– Հենց հիմա չեմ կարող հլա կատվիս մազերը պիտի ֆենեմ թե չէ որ գրիպ կպավ կսատկի:
– Կատու է վերջին հաշվով առյուծ չէ մի հինգ-տասը րոպե հազիվ տևի… համենայնդեպս էսօր կհասցնես հացը չէ՞։
– Հա բայց ուրիշ օրերի համար չեմ խոստանում։
– Պիտի խոստանաս,- պնդեց եղբայրս:
– Էս ի՞նչ բան է քաքն եմ ընկել ձեր ձեռը. ձեր էրեխեքից սկսած տատ ու պապով հոր ու մորով` բոլորին ես պիտի հասնեմ հիմա էլ բարեկամ` եսիմ ով` քեռու եզան գեղից… Ախ Աստված լրիվ դու ես մեղավոր. թե որ էս բախտն էիր տալու էս խելքն ո՞ւր էիր տալիս… մի հատ բութ անասուն ստեղծեիր` որ կողմը քշեին քշվեի,- խռոված, գնացի խոհանոց:
– Դե լավ Աստծո հոգին մի հանի,- մխիթարեց եղբայրս,- բժիշկն ասել է` երկար չի տևի չարորակ է կայծակնային տեսակը քառասուն օրվա մեջ տանում է մի տասը տասնհինգ օր էլ տանն է պառկել տակը բան չի մնում… Քսան-քսանհինգ օրն ի՞նչ է որ յոլա չտանենք։
– Քսան-քսանհինգ օրն ահագին բան է… էս ձմեռ օրով մեկ շուկա վազի մեկ հիվանդանոց… Իմ ինչ գործն է` հիվանդ է թե առողջ. ի վերջո ամեն մարդ Աստծուց ստանում է էն ինչին իրոք արժանի է: Մի տարի է` կոպեկ-կոպեկ փող եմ հավաքում որ կոշիկ առնեմ էն էլ հիվանդանոցի ճամփեքին պիտի մաշեմ ջա՛ն: Հո մենակ մեր հարազատը չէ՞ մյուսներին էլ կասեմ,- վճռեցի ես։
– Դե լավ գլուխ չունեմ կանանց հետ դու պայմանավորվիր` օրը մեկդ հաց տարեք տղամարդկանց էլ ես կասեմ` ամեն անգամ մեկը դեղորայքն առնի։

Եղբորս ճանապարհելուց հետո ջղային-ջղային մոտեցա հեռախոսին: Որպեսզի հաջողությունն ապահովեմ, վերցրեցի աշխարհի ամենակատարյալ աղոթագիրքը` Նարեկը, մի գլուխ ընթերցեցի, խաչակնքեցի ու գործի անցա:
Քեռուս աղջիկը ՙալլո՚-ից հետո նախահարձակ եղավ.
– էնքան կատաղած ենք էնքան… որ էլ չասած։ եղբորս էլ էր զանգել… Ասել ենք` էդպիսի հարազատ չունենք։ Կյանքում մի անգամ երեսը տեսած կա՞մ։ Հարցը հո գնա՞լը կամ տանե՞լը չէ հարցը մարդկությունն է։ Որ ամառները անտառներում ու լճափերում գառներ էր տժժացնում ուտում բա մենք ո՞ւր էինք… Կամ գնամ բոլորովին անծանոթ մեկին ի՞նչ ասեմ։ Ես էլ զբաղված։ Քիթ սրբելու ժամանակ չունեմ։ Լսեցի՞ր եվրախորհուրդը հայոց ցեղասպանության մասին է խոսել Թուրքիայի անդամակցության հետ կապված հոդված եմ գրում։
– Իզուր գլուխ մի տրաքացրու- նրա միամտության վրա ծիծաղեցի,- հայոց հարցի լուծումը դարձել է ահեղ դատաստանի պես մի բան. երբ պետք է` դրանով գայթակղում են միամիտներին երբ պետք է` անմիտներին սպառնում բայց այն այդպես էլ չի գալիս։ Հիմա ի՞նչ որոշեցինք հիվանդի հետ կապված։
Ու գնա՛ց` հակատանկային կրակահերթի տակտով.
– Բայց դու էլ լավ դոդ ես։ Բա ասում եմ չէ՞. 2005 թվականի Ամանորի գիշերը Հռոմի պապը կարդաց ամենակարճ ուղերձը ինչը նրա առողջության տեր մարդու համար ուղղակի հերոսություն էր… Դրանից առաջ Ցունամի անունով փոթորիկը երեսունմետրանոց ալիքներով սրբեց հարավասիական ափերն ու մարդկանց ձկների պես լցրեց օվկիանոս ինչի հետևանքով զոհվեց ամենաքիչը երկուհարյուր հիսուն հազար մարդ մի Էդքանն էլ համարվեց անհետ կորած այսինքն` ձուկ ու գազանների կողմից կերված… Իրաքում պատերազմը շարունակվում է… Ռուսաստանը առաջվա պես պոռնիկներ է մատակարարում աշխարհին ու Ամերիկա-Եվրոպաների հետ համաձայնության է գալիս աշխարհի նոր վերաբաժանման մասին… Ու էդքանից հետո ուզո՞ւմ ես որ ես մտածեմ ինչ-որ չեղած հարազատի մասի՞ն։ Ես հո՞ քո նման տնային տնտեսուհի չեմ լրագրող մարդ եմ հազար հարց ունեմ լուծելու։
Թերթեցի հեռախոսագիրքը։ Այբբենական կարգով հաջորդը գալիս էր մորաքրոջս աղջիկը։ Սա նվնվաց.
– Վա՛յ չեմ հասցնի դասերս… Դե գիտես մանկավարժությունը ծանր գործ է ժամանակ չունեմ բայց որ խղճիս դեմ չգնամ մի հիսուն դոլար ուղարկեմ դու ճաշ եփիր տար։
– Հիսուն դոլարն անում է երեք անգամվա ճաշ` մրգով մսով-բանով,- վայրկենական հաշվեցի ես,- դրանից հետո…
– Լավ հլա էդքան դիմանանք կտեսնենք։
Շուտ պարտվողներից չեմ. առավելևս` Նարեկի զորությունը նախկինում հազար անգամ փորձած: Հասկացա իմ սխալը: Պետք էր հենց սկզբից կարդալ, թե չէ թարս ու շիտակ, ետ ու առաջ. բա իհարկե՞` արդյունքն էս պիտի լինի: Տեղը-տեղին` խաչակնքեցի, միջնադարյան մանրանկարներով զարդարված կազմին նայեցի, նորից խաչակնքեցի` ՙԵս քո սուրբ զորությանը մեռնեմ՚: Բացեցի առաջին էջը, կատվին դրեցի գիրկս ու կատվի մազերի հետ խաղալով` կարդացի:
– Գիտե՞ս,- ասացի ես նրան,- Գաբրիել հրեշտակն արդեն եկել է:
Որից հետո մորաքույրս առանց շունչ քաշելու գնա՛ց.
– Էն էլ էդ մարդասպանը… մոռացե՞լ ես, կնոջ սիրեկանին սպանեց… թող իրեն կարգին պահեր, հիմա կողքին հարազատ ունենար: Ես դրա դատին մասնակցել եմ, դատավորի հարցին ի պատասխան փիլիսոփայում էր. ՙԵս գորդյան հանգույցը սրով կիսելու կողմնակից եմ, իմ կյաքնը կարճ է մարդկությունը վերադաստիարակելու համար՚: Տերտերն առաջին շարքից կանչեց. ՙՈրդիս, դարձի եկ՚: Պատկերացնո՞ւմ ես, մարդ էնքան լկտի լինի, որ տեր հորը ձեռ առնի: Ասեց. ՙՄիամիտ չլինենք տեր հայր, մենք գիտենք, որ դարձի բերելու հարցում նույնիսկ Աստծո հնարավորություններն են սահմանափակ՚: Էդ տեսակ մարդու համար էլ զանգել ես… Կամ դու ինչի՞ ես քեզ կոտորում, դրա տաք ու սառից բերանդ վառվե՞լ է: Մեծ բան` չարորոակ բա որ իմ հաստ աղիքն է բորբոքվա՞ծ… Չէ չէ չէ ես չեմ կարա տանից դուրս գամ էս ցրտին երեխեքս էլ դրսից գան` հաց դնող չլինի։ Այ մարդ կյանքն էս ո՞նց է փոխվել ո՞նց էլ էդպես ստից բանի համար դիմացինին նեղություն են տալիս:
Փորձեցի համոզել.
– Մարդասպան է, ինչ է` քո խղճի հանգստության համար…
– Ինչի՞ ես քեզ բողոքել եմ, թե խիղճս անհանգի՞ստ է։
-էդ մի անգամով աշխարհը չի քանդվի երեխեքդ էլ քառասուն տարեկան առողջ տղամարդիկ մի անգամ որ ճաշի փոխարեն բուլկի ուտեն` ոչինչ իսկ նա մեռնող հիվանդ է` խղճի հարց։ Գաբրիելն արդեն մի շաբաթ է` եկել, չոքել է դռանը:
-Հրեշտակով էլ մի վախեցրու… Ոնց որ առաջին անգամն է, էլ ոչ հրեշտակ է եկել, ոչ էլ տեսել ենք… Մեծ բան` չարորակ տնաշենը բա որ իմ փոխարեն լիներ ի՞նչ կաներ` հաստ աղիքիս ցավից աչքերիս դեմը սևանում է… բայց որ որոշեցի գնալ քեզ իմաց կանեմ։
ՙԱյո,- մտածեցի` չհանձնվելով,- Նարեկացին բոլոր դեպքերում մարդ է եղել, ոչ թե Աստված՚: Ուրախ, որ գտա անհաջողության պատճառը, գնացի Աստվածաշնչի ետևից:
Հորաքրոջս աղջիկն հավատացյալ էր պարտաճանաչ եկեղեցի էր գնում աղոթք անում տոն օրերին սուրբ ջուր ու սուրբ կրակ էր բերում եկեղեցուց բաժանում։ Նրա հետ հույսեր էի կապում։
– Գիտե՞ս,- ասացի ես նրան,- Գաբրիել հրեշտակն արդեն եկել է: Տերտերն էլ կողքին նստած ՙՀայր մեր՚ է արտասանում ու երկնավորին համոզում` Տեր ներիր նրան, ընդունիր նրան:
– Դու հասկանո՞ւմ ես` ի՞նչ ես ասում… էս պայմաններում երբ Հայաստանը Վրաստանի տարածքով բեռներ փոխադրելու համար չորս անգամ թանկ է վճարում քան մյուսները բեռներն էլ գալիս են մինչև վերջ թալանված ու հիմա նույնիսկ էդ ճամփան է փակ ես ի՞նչ տանեմ հիվանդանոց։ Հիվանդանոցի հացն էլ ընտիր պիտի լինի տան նման չէ որ մի դույլ ջրի մեջ երկու կարտոշկա գցես անունը դնես սոուս պիտի տեղը-տեղին արվի` յուղ ու կարագով մրգով, մսով-բանով… իմ ուժերից վեր է թող Աստված հասնի նրան։
Հեռախոսը ցած դրեցի, սարսափած, որ կյանքի կատաղության առջև այլևս անզոր են աղոթք ու Աստված, աղաչեցի. ՙՏեր ջան ինձ երբեք չթողնես մարդու բարության հույսին՚:
Ելք իրոք չկար: Շուկայից կաղամբ առա մի երկու կտոր միս միրգ գազար… բորշչանման ինչ-որ բան եփեցի` դիետայով` անգույն առանց տոմատի թարմ կանաչիով, ու գնացի հիվանդանոց:
Հիվանդը պառկած էր աչքերը փակ: Սիրտ չուներ, աչքերն այդպես էլ չբացեց: Տարածս դասավորեցի դարակի մեջ, նստեցի, նստեցի թողեցի եկա:
Տասներորդ օրվանից սկսած արդեն անմիս ճաշ էի տանում որովհետև դեղերի վրա շատ էր փող ծախսվում: Վերջին անգամ դեղը բժշկին հանձնելիս սրտնեղեցի.
– Բժիշկ շա՞տ կա…
– Ամեն օրգանիզմ իր առանձնահատկություններն ու ներքին պաշարներն ունի ինչ իմանամ` ինչքա՞ն կդիմանա։ Բայց… նման դեպքերում` էսօր-էգուց,- մահվան գալու ժամկետը ճշտեց բժիշկը:
– ճիշտը որ ասեմ շատ եք տանջում ձգձգում բա աղանդավորները ճի՞շտ չեն անում որ բժիշկ ու բուժում չեն ընդունում։
– Դուք դիմել եք իմ օգնությանը և ես իմ պարտքը կատարում եմ մինչև վերջ։ Հո՞ չեմ կանգնի նայի` ոնց է մեռնում։ Եթե շատ եք շտապում դուրս գրեմ տարեք տուն բայց քանի այստեղ է ես պետք է պայքարեմ։
– Բան չունեմ ասելու- ամոթից հումանիստ ձևացա,- ուզում եմ իմանալ ինչն-ինչոց է մենակ մարդ է կողքին հարազատ չկա թաղում է բան է պիտի կազմակերպվի ես իմ անելիքն եմ ուզում ճշտել թե չէ հո՞ չեմ վռազում էդ մարդու մեռնելու վրա։
– Վաղվա համար դեղորայք բերեք հետո կտեսնենք,- միակ հաստատ բանը, որ ասաց բժիշկը։

Եղբայրս ողջ օրը վազվզել էր գերեզմանի տեղի հարցով: Սպասածից շատ էին փող ուզել, գումարը պակասել էր, ինչ-որ մեկից էր ճարել, բայց էլի ուզած լավ տեղը չէին տվել, քարուքռայից էին հատկացրել: Տրակտորը փորելիս ապառաժների վրա կոշը կոտրել էր: Տրակտորիստը զայրացել էր, ասել.ՙՀարամ է էս տեսակ փողը, տասը էդքան էլ պիտի տամ, որ սարքեն՚: Եղբայրս նորից ետ էր գնացել, նոր տեղի համար նոր փողեր էին ուզել, մոտն էլ արդեն կոպեկ չէր եղել… Հողի և փողի սակավության պատճառով քաղաքաշինությունը թափանցել էր անդրշիրիմյան աշխարհ` որոշվել էր մեռելներին թաղել իրար վրա, և մեր բարեկամին բաժին էր հասել տատիս գերեզմանի երկրորդ հարկը։
Եղբայրս հենց նոր էր տուն մտել` հոգնած ու անտրամադիր, և սրտի նեղությունից տշեց կատվիս: Կատուն մլավելով թռավ օդ, ծեփվեց բազկաթոռին, ու խռոված փախավ պատշգամբ` լիզելու ցաված կողը:
– Օրվա վերջում մտա հիվանդանոց քո տարածից բան չէր կերել… վատ էր եղել միզել էր տակը կեղտոտել, սանիտարկան փնթփնթում էր բժիշկն ասեց` խնամող է պետք։
– Տղամարդ չե՞ս- կատաղեցի,- ասեիր` հիվանդը մեզնից դեղը մեզնից հացը մեզնից խնամողը մեզնից բա էդքան փողն ինչի՞ համար ենք մուծում։
– Արդարությունը վերականգնելու ժամանակ չէ. դրա վրա դարեր են ծախսվել և` ապարդյուն, մի բան արա` տակը կեղտոտել մնացել է կեղտի մեջ մեղք է խնամող է պետք։
– Ես չեմ կարող,- աչքերս նրա վրա չռած` ձեռքս վճռական խփեցի սեղանին։
– Դե մեկին գտիր օրը երկու-երեք հազարով… մի շաբաթ է թող յոլա տանի։
-Պահ,- ‎ֆ‎ռթացրի եղբորս միամտության վրա,- երկու-երեք հազարով քեզ հեչ բարև չեն տա։ Ո՞վ քո ծանր հիվանդի գարշոկը կթափի էդ գումարով… հինգհազարից պակաս չեն ուզի։
– Թեկուզ հինգ հազար հո մարդուն չե՞նք թողնի կեղտի մեջ։
… Մտքումս խնամող եմ փնտրում ու Գաբրիել հրեշտակի վրա զայրանում` այ մարդ, հո՞ տուրիստ չես եկել, ամիսներով մնաս… գործդ արագ վերջացրու, գնա:
Հիշեցի, որ ինչ-որ մեկը գալիս, մուտքից չոր հացեր է հավաքում, տանում, վաճառում խոզատերերին: Անմիջապես սկսեցի որոնումները: Հեշտ գտա. կողքի շենքից էր: Ճարպիկ, քոքված մի մայրիկ, որն ուրախ-ուրախ ու մեծահոգաբար վճարի չափը պայմանավորվեց. ՙԴու գիտես` քո խիղճը, ինչ կտաս` կտաս՚: Առավոտյան ժամը վեցին ճաշն եփեցի, ութին պառավի հետ գնացի հիվանդանոց:
Երեկոյան դարձյալ զանգեց եղբայրս.
– Էդ խնամողն անգրագետ պառավ է վատ էլ տեսնում է ինքը տարածն ուտում է հիվանդը մնում է սոված… ոչ էլ դեղերի անուններն է կարողանում կարդալ:
– Օտարից ի՞նչ պահանջես։
– Ուրեմն ասում ես` դու չես կարող… բայց ինչի՞ չես կարող` հիմա ճաշն ես չէ՞ եփում տանում էլի նրա վրա ժամանակ ես ծախսում։ Դու գնա մոտը նստիր ես ճաշն եփել կտամ կբերեմ։
– Ո՞վ կեփի։
– Հիմնարկում մեկը կա հետս դզվելու միտք ունի որ խնդրեմ կանի։
– Լավ է՞ էդ մի աման ճաշի համար քեզ տաս լրբի ձեռքը… պետք չէ առավոտ շուտ կեփեմ հետս կտանեմ։

Հենց հիվանդանոցի մուտքի մոտ հանդիպեցի եղբորս:
– Գիտե՞ս,- ասաց,- Գաբրիել հրեշտակն արդեն քիփ կանգնած է կողքին: Տեղափոխեցին բոքս շատ ծանր է ինձ ուղարկեցին տուն… ասում եմ` ինչի՞ սպասենք մեռնի նոր խառնվենք իրար բերեք թաղման փողը հիմիկվանից հավաքենք որ երբ մեռնի, էլ դեսուդեն չընկնենք։
– Դե լավ,- բաժանեցի աշխատանքը,- աղջիկներից` ես տղաներից` դու։

Աշխատանքի գնալուց առաջ եկավ եղբայրս:
– Մոտդ հեչ փող հավաքվե՞լ է,- իր հավաքածի մասին բան չասաց, բայց անտրամադիր էր, երևի սպասելիքները չէին արդարացել:
Գրպանիցս հանեցի ցուցակը.
– Հիսուն ժաննան է տվել հիշո՞ւմ ես հիսուն էլ տվել էր, որ հաց-մաց սարքեի տանեի։ Ընդհանուր հաշվով`տվեց հարյուր։ Հարյուր էլ Կարան։
– էդքան տվե՞լ է էդ աղքատ հալին` մալադեց։
– Հասոն քառասուն ուղարկել է քառասուն էլ կճարի կուղարկի… Երեսուն մորաքույրը…
– Ամոթ իրեն միլիոնի վրա նստած` երեսուն։ Իրեն էլ նեղություն չտվեց մի անգամ գնա հիվանդանոց, գոնե ճաշ տանի։ Ետ ուղարկի։ Ետ ուղակի ասա` էնքան շատ է հավաքվել որ էլ պետք չէ։
– Դե լա՛վ…- մատս սահեցրի ցուցակի վրայով,- Անուշ-Մանուշ զույգերն արդեն դուրս են եկել հարյուր դոլար էլ սրանք են բերում։ Որ պակասեց, մի քիչ էլ ես իմ հավաքած կոշիկի փողից կդնեմ: Մի խոսքով, հոգեհացին հաստատ կհերիքի, մնացածն էլ` հետո կերևա:
– Լավ հավաքիր մինչև վաղը առավոտյան բեր հիվանդանոց,- հանձնարարեց նա։
– Հիվանդանոց ինչի՞։
– Եսի՞մ։ Բժիշկը կասկածներ ունի ասում է. ՙԲժշկության բոլոր օրենքներով հիմա պիտի մեռած լիներ դիագնոզի հարցում սխալված չլինե՞նք մարդ ենք էլի վերջապես կյանքում էլ ինչ ասես հնարավոր է…՚։ Անալիզները պիտի տակից ծեր նորից արվի գումարած` հետազոտություն ինչ-որ գերժամանակակից սարքով որը նոր են բերել Եվրոպայից։ Ընդհանուր հաշվով` չորս հարյուր դոլարի ծախս։
– Վայ Աստված ջան- էլի կախվեցի Աստծո փեշերից,- գոնե սխալված լինեն էսքանից հետո փրկվի գոնե մեր չարչարանքը ինչ-որ կերպ արդարանա,- բժշկի կասկածից ուրախացած` թղթի վրա գրեցի ու նորից հաշվեցի հավաքածս ու հավաքելիք գումարի չափը։

Մի թեթև միրգ ու բանջարեղեն, մածուն ու թթվասեր. էնքան որ` դատարկ ձեռքով չգնամ, շտապեցի հիվանդանոց։ Հետո անալիզների պատասխանից կերևա` վաղն ինչ տանեմ: Աստիճանների վրա հանդիպեցի բուժքրոջը. ՙԴեռ անալիզների պատասխանը չեկած Ձեր հիվանդը մահացավ՚,-ասաց անտարբեր ու վազելով իջավ նոր հիվանդ ընդունելու։ Ետ դարձա: Հիվանդանոցի պատին փակցված ավտոմատից զանգեցի եղբորս.
– Գաբրիել հրեշտակը վերջապես արդարացրեց իրեն: Մեռավ,- տեղեկացրեցի առանց ցավի։- Գիտե՞ս, Հռոմի պապն էլ է մահացել: Նա մեռավ Հռոմի պապի մահվան օրը, ինչից իմ հարգանքը նրա հանդեպ մեծացավ, ուրեմն կարգին մարդ էր, իզուր էլ փնթփնթում էի:
– Մոտդ փող մնացե՞լ է,- հոգնած ձայնով հարցրեց եղբայրս։
– Հիսուն…
– Ուղարկի` տանք հերձելուն:
– Բա թաղո՞ւմը։ Նորի՞ց հավաքենք։
– Ամոթ է։ Էդքանն էլ մարդիկ որ իրենցից կտրել, տվել են էլի շնորհակալ ենք։- Նա մի պահ լռեց ընկալուչի մեջ,- մաման քո մոտ մի բրիլյանտի մատանի էր, չէ՞, թողել։
– Դա բացառված է դա քո կնոջ համար է թողել` հազար մուրազով ու թանկանոց է ոնց ուզում ես` թաղումն արա դրան ձեռք տվող չկա։
– Հենց վաղը չսիրահարվեցի… Հետո կառնենք, տեղը կդնենք։
– Բա որ սիրահարվե՞ս… Կյանքն անկախատեսելի բան է,- փիլիսոփայեցի,- ո՞վ է տեսել երեսուն տարեկան տղա պսակեն` առանց ոսկեղենի։ Ուրիշ բան մտածիր. տվող չկա։
– Դու հո խայտառակչի չե՞ս։ Փաստորեն` կինը չկա դիակը կա… Մեր արյունն է պիտի չթաղե՞նք։ Էսքան բանն արեցինք մատանի՞ն պիտի ափսոսենք։ Տար ոսկու շուկա գնահատել տուր, մինչև գամ։
Ինձ սարսափեցնում էր մատանին վաճառելու հեռանկարը.
– Բեր հեռագիր տանք եղբորը,- առաջարկեցի:
– Մինչև Նովոսիբիրսկից գա՛,- եղբայրս սուլեց,- էն էլ եսիմ` գա՞…
– Թող չգա թող փող ուղարկի։
– Բեր ուրիշի հետ հույսեր չկապենք։ Դու հլա մատանին տար…
– Մատանիով չես պրծնի… էդ մենակ հացուջուրը բա դրան շոր-մոր էլ է պետք առնել, մեռելին պիտի նոր հագցվի։
– Մաման մոտդ էլի բան էր թողել, չէ՞ ինչքան հիշում եմ…
– Լա՛վ էլ հիշում ես եթե քո նշանդրեքի կոստյումն ու վերնաշապիկը նկատի ունես` հա՜։
– Նասկի ու թաշկինակ էլ կար հետը։
– Կա՜ր բայց կճղեմ ու չեմ տա դա ուրիշ նպատակով է պահված… էն խեղճ կնիկը իր չապրած կիսատ գործերը ինձ է վստահել գնացել որ հանեմ հագցնեմ ուրիշի մեռելի՞ն,- մտքից, որ էն աշխարհում մորս հուսախաբ եմ անելու, լաց եղա։
– Հիմա ինչ ես առաջարկում. խայտառակ լինե՞նք… խեղճի տարածն էս աշխարհից էդ երկու փետի կտորն ու մի պիջակն է, դու եկել ես` ժլատություն ես անում: Եթե ուզում ես ճիշտն իմանալ` հիմա ո՞վ է հագնում էդ տեսակ օձիքով շոր հիմա դրանք հեչ մոդա էլ չեն…
– Քեզ որ մնա, մորս պահած ֆրանսիական դուխին էլ կտանես կցանես ուրիշի մեռելի վրա։
– Չէ այ էդ մեկն ափսոս է էդ պահիր լեվի գնալուց հետս կտանեմ։ Հլա սպասի պրծնենք…
– Հավատս չի գալիս` թե կպրծնենք,- հոգոց եմ հանում։
– Պրծանք էլի բան չմնաց…- ինձ ու իրեն հույս տվեց եղբայրս,- ի՞նչ մնաց որ` մի թաղում-էգնահող մի յոթ ու մի քառսունք զատիկ սբխեչ երկու մեռելոց, տարի ու քար քաշել…

Նարցիս 1, 2007

Խոսքս վերաբերում է ամբողջ հայ ժողովրդին. դուք չգիտե՞ք, որ ծնվել է 21-րդ դարի վեցերորդ հանճարը՝ Զարզանդ Պինդարոսի Թոփալքարաջյանը. մեծությու՛ն, հսկա՛, փահլևան գրականության մեջ:

Եվ ընդամենը 26-27 տարեկան է: Համոզված ենք, որ ՀՀ գրողների միությունը շուտով ամենամյա մրցանակ կտա նրան բոլոր անվանակարգերով. չէ՞ որ ոչ մի հերթական մեծ գրականագետ գլուխ չի հանում ՝ նրա գրածը պոեզիա՞ է, թե՞ արձակ, թատերգությու՞ն, թե՞ հրապարակախոսություն: Եվ ի՛նչ խայտառակություն է, որ նրան չեն առաջադրում Նոբելյան մրցանակի: Իսկ ամենավիրավորականն այն էր, որ նա դուրս մնաց Պետական մրցանակաբաշխությունից: Նրա երակներում հոսում է արիական արմենոիդ գերմարդու ՈՒժայր տեսակի ամենակատարյալ՝ հինգերորդ կարգի արյունը, որ հազար տարին մեկ է ի հայտ գալիս արարչության մեջ: Գրական քննարկումների ժամանակ, ի դժբախտություն իր թափթփուկ գրչակիցների, նրա շուրթերից կարելի է լսել անհայտ այնպիսի՛ հզոր, արդի արտասահմանյան գրողների անուններ, որ լսողը նախաինֆարկտային շրջան կապրի՝ դրանք չիմանալու պատճառով: Տեսնու՞մ եք՝ ի՛նչ գիտելիքներ ունի: Ի՞նչ կարևոր է՝ խորը գիտե այդ գրողներին, թե՞ ոչ: Դա դեռ քիչ չէ՝ գրականագետ էլ դարձավ և այժմ, եթե Էյխենբաումը կենդանի լիներ, ամոթից կհրաժարվեր գրականագիտությունից: Նրա ձեռքին կա Notebook՝ որպես ժամանակակից writer (գրող), իսկ ոմանք, գրողը տանի, դեռ գրամեքենաների աղմուկից հարևանների գլուխներն են տանում: Նա նույնիսկ ստվեր է ձգում մեր նոր Բելինսկու և Ռոլան Բարթի վրա, Ծաղկաձորը վկա: Մի երկու գերհանճարեղ խոսք Զարզանդի գրվածքների մասին. նրա բջիջներում դարը խոսում է դարի հետ, աչքերի արտացոլանքում միայն դարի հանճարներին կտեսնես: Նրա մազանոթներում, ինչպես կասեր չբավարարված մի գրականագիտուհի, կատարվում է եռագույն ծիսական-բաքոսական արարողություն, ոսկորների մեջ՝ հատկապես ոտքերի, պահպանվում են վաղ միջնադարի գրական ավանդույթները, նրա հոգու թևերի ճախրն այնքան ճկուն է՝ հանց Նարեկացիական-Նորպլատոնական ՙթիկնեթեկին՚: Գրական-ազգակցական աղերս ունի պարոն Ֆալլոսի և օրիորդ Հեշտոցի հետ, դրա համար էլ նրան անմիջապես տպագրում են աշխարհի ցանկացած հեղինակավոր ամսագրում: Նրա ուղեղից դուրս են ժայթքել մետաֆորիկ-միֆական կառույցներ, վեպում (որ լոկ ֆալլոսականներն են ըմբոշխնում), ծնվել են գրական ուղղություններ՝ էքզիստենցիալիզմը և տրանսցենդենտալ հոգեգարությունը: Սյուրռեալիզմն արնաթաթախ-ենթագիտակցորեն կծկվել է տողատակերում և ստեղծել է մեր ժամանակի հմայիչ հերոսին՝ անտիհերոս թարմ մեռելին: Նա խորապես ազդվել է բնականաբար Կաֆկայից և Բորխեսից: Արտառոց բնագծային պարադոքսը մետամորֆոզում է նրա հանգուցային-ապամոնտաժված տողերը, գրչի առեղծվածային ինքնությունը մետաֆիզիկական տարածության ու ժամանակի միջով գիտակցական վայրկենական արթնություն է հաղորդում քնատ ընթերցողին: Նրա եսի կեցության գոյաբանական հիմունքը վերլուծական համակարգի է վերաճում՝ դառնալով միֆի մշակույթային անդրհամակարգ: Նրա զուգադրումները ակունքվում են Աստվածաշնչյան կերպարների տիեզերաբանական ճեղքերի անդրանցումային պատումի մոգական ներհայեցումներից: Այսպիսի՛ նորարարություններից հետո ամոթ է, որ ՙհամաշխարհային՚ հսկա գրողներից մի քանիսի անունը չջնջենք գրականության պատմությունից: 0րինակ՝ Կաֆկան անվարժորեն նմանակել է Զարզանդին՝ ներըմբռնումով զգալով վերջինիս: Բայց պետք չէ այս լուրը տարածել. մեղք են Կաֆկայի ժառանգները:

Մի խոսքով՝ անցյալն ու ներկան հաշտվում են նրա վեպում, ինչպես կասեր մրցանակ չստացած մի երիտգրականագետ: Զարզանդ Պինդարոսիչը հեգնում է Յասպերսի և Սարտրի գաղափարները՝ դրանով ավելի բարձրանալով նրանցից: Զարմանալի է, բայց գրական ընթացքի զարկերակը վառ պահող միակ գրողն է այսօր, և հավերժական հատուկ մրցանակ չեն ստեղծում նրա համար: Ի՛նչ խայտառակություն: Զարզանդը գուցե ոչինչ չասի, բայց մե՜նք պիտի մտածենք այդ մասին: Ճիշտ է, իրեն ՙերևանցիորեն՚ է պահում, բայց նրա ՙհոգում՚ դեռ չի մեռել գեղցիական-քաղքենիական կուլտուրան: Նա շարունակ ժպտում է՝ կարծես թե գիտակցելով իր հանճարեղության տիեզերաչափությունը: Իսկ հիմա, սիրելի՜ ընթերցող, խնդրում եմ ոտքի կանգնիր, ի հարգանք մի ապշեցուցիչ փաստի. Զարզանդի վեպի էքսցենտրիկ բազմաշերտությունը ընկալե՛լ է մեր ժամանակի Բելինսկին և իր գրականագիտական պիռուետներով ցնցել է այսօրվա հայոց աշխարհի ՙսուրբ՚ հեթանոսներին, որոնք երբեմն գրողաբար ոհմակվում են: Զարզանդի նորարական այս քառատողը կարող եք անգիր սերտել, որպեսզի դարից շատ հետ չմնաք: Իսկ մի քանի տասնյակ նորելուկ ցնդած ախմախագիրներ մի պահ կլուսավորվեն՝ հավերժորեն վայր դնլով իրեց ամուլ-բազմազավակ գրիչները.

Թերթերում ֆոտոլուր է դարձել դանակս պոետական,

Չդզեց քո մինի յուպկան Ծաղկաձորի ֆոնի վրա,

Դու չափից շատ ճաշակեցիր նրա թուքը և քրտինքը.

Հուշերս մտրակեցին ու մկրատեցին քո աբսուրդահար գլուխը…

Անգրաճանա՜չ ես՝ կետադրված է հոգիդ:

Ի՛նչ տիեզերական պոեզիա: Վալերիանա բերե՛ք, հիացմունքից ու հուզմունքից վատացա՛: Նրա վերոնշյալ տողերում կգտնեք Նիցշեի փիլիսոփայությունը, Բոդլերի գայթակղիչ կանչը, Շեքսպիրյան հզոր կրքերը, Պարոնյանական սրտացավ-սուր ծաղրը, Չեխովյան անհատակ ենթատեքստերը: Այսքանից հետո մոտ 359 գրագիր, ներեցե՜ք, գրող, վայր կդնի իր սովետահայ կամ աբսուրդահարված գրիչը՝ դառնալով Թոփալքարաջյանական շկոլայի ընթերցողը: Լավ ընթերցողն արժե քսաներկու անտաղանդ գրող: Զարզանդը բավական նվիրված է … ինքն իրեն: Հանուն կարիերայի պատրաստ է բնաջնջել ռասսաների ու մասսաների: Նա ՙախպեր՚ է կոչում այն ռաբիսաշնորհ խմբագիրներին, ովքեր տպագրում են միայն անտաղանդ գրվածքներ (հարաբերություն չփչացնելու համար), քանի որ իր ստեղծագործությունները կփայլեն ապաշնորհների ՙֆոնի՚ վրա՝ ավելի ընդգծելով իր՝ դարի վեցերորդ հանճար լինելը: Նրանից շատ բան ունենք սովորելու: Օրինակ՝ ձեր խոնարհ ծառան իր նոթատետրը ձեռքից վայր չի դնում Նրա հետ քայլելիս: Ի դեպ, Զ. Թոփալքարաջյանը շատ է հարգում գրողների մեջ կռիվ գցող խմբագիրներին, (որոնց հիշելս ժպիտով միայն հայհոյում են), ովքեր չեն տպագրում դառն ու դժոխային ճշմարտությունները և տեղ են տալիս կտուրը թռածներին: Մի բառով՝ արդի ամենավառ հանճարներից է: Բթամիտ գրողների մի մեծ թայֆա նրան շան տեղ չի դնում և լավ էլ անում է, որովհետև նա շուն չէ: Ապշեցուցիչ է, որ որոշ պետական թատրոններ չեն բեմադրում նրա պիեսները. չէ՞ որ Զարզանդն օգտագործել է գռեհկաբանություն, էժանագին անեկդոտներ, նոր ՙքֆուրներ՚, լեսբուհիների կերպարներ և այլն: Է՛հ, մինչև աղվեսների դունչը հասնի խաղող-Զարզանդներին, վերջիններս արդեն դրախտում կլինեն: Բանն այն է, որ վերջերս մի քանի երիտգրականագետներ ևս սիրահարվել են նրա գրվածքներին:

Ժողովուրդը փոխանակ դեն նետելու դասականների գրքերը և փութա նրան ընթերցելու, զբաղված է ստամոքսային անափ հարցերով…

Եկեք ժպիտով նայենք նաև այն խորագիտակ ընթերցասերներին, ովքեր Թոփալքարաջյանի հանճարեղ երկերից ոչինչ չհասկացած, բացականչում են. ՙԻ՛նչ հետաքրքիր է, դզե՜ց: Ամենահանճարե՛ղ երիտասարդն է՚: Պատկերացնում եմ, թե այս հոդվածից հետո քանի՛ միլիոն մարդ կնետվի գրախանութ…

Զարզանդ Պինդարոսի Թոփալքարաջյանը օժտված է քրեական մտածողությամբ, հաճախ բացի ժպիտից ընդունում է մռայլ-լուրջ դեմք, երբ հանդիպում է ՙախպերությանը՚: Պետք է փայփայել այսպիսի՛ մտավորականին, էլ մի՜ հարցրեք՝ ինչո՜ւ: Ես այնքան էլ չեմ քծնում նրան. պարզապես շտապում եմ գրել նաև Նրա մասին՝ ապագայում քիթս ցցելու համար. չէ՞ որ առաջինը ե՜ս նկատեցի մեր դարի վեցերորդ հանճարին: Միակ մանր թերությունն այն է, որ Զարզանդը հումոր չունի. պարզվում է, անհումոր հանճար էլ է լինում, հա՜, հա՜, հա՜, հա՛… Գուցե պատճառը բերդի կանոններին հպարտությամբ հետևե՞լն է…

Մի խոսքով հավանե՜ք և երկրպագե՜ք մեր նոր, իսկակա՜ն Կաֆկային, խնդրու՛մ եմ:

Նարցիս 5, 2007

Գլխաւերեւէս  քիչ անդին, ձողին վրայ թառող  թեւաւորին` կուկուսիին, տարօրինակօրէն կը նախանձիմ։

Մինչ անձկութիւնս՝ կը շարունակէ կտրատել մարդկային  ամպանման քուլաներէ գոյացած աներեւոյթ թեւերս։ Յանկարծ փոքրիկ ափի մեծութեամբ պատանեկիկ  թեւաւորը պատշգամիս բազրիքէն  ուղղութիւն  կը ճշդէ, սլանալու դէպի հեռաւոր պուրակին կից գտնուող ելեկտրասիւնին  պղնձապատ թելերէն  մէկուն  վրայ ճօճելու։

Փայլակի արագութեամբ, զիս կը լուսաւորէ այն միտքը, թէ իբրեւ հաւատարիմ սուրհանդակի, տանս մէկ տարբեր անդամի, որ նոյնիսկ ինձմէ մաս մը կարելի է  սեպել՝ պէտք է  բարեացակամօրէն    ուրախութիւնը    զգամ, երբ  փորձեմ  ապրիլ  իր զգացածը։ Միեւնոյն ոլորտին, տարածութեան մէջ գտնուող, փոքրիկ կտուցաւոր շնչաւորին փետուրներուն մէջ երեւակայութեամբ կը  փորձեմ ամփոփուիլ։

Քանի մը թարթափէ ետք, զինք  կրկին կը տեսնեմ  վերադարձած եւ կողքիս բազրիքին վրայ հանգչած։ Կը փարատի նախանձի ամէն զգացում։

Անցողիկ պահ էր քիչ առաջուանը կը մտածեմ եւ այնտեղ մնացած ամէն առաւելութիւն։

Հիմա ալ հաւասարներ ենք, միեւնոյն հորիզոնական դիրքին մէջ կը գտնուինք, նոյն գիծին վրայ։ Հաւասար դիրքի վրայ գտնուող փոքրիկ անցաւորը եւս, գուցէ իր վերադարձի անցումը կատարելէ ետք գտնուի անձկութեան  եւ այս աշխարհէն եկող անցաւորութեան առթած զգացումին ալիքնելուն իշխանութեան տակ։

Կը փորձեմ մեր երկուքին միջեւ հաւասարութեան եզրեր գտնել։ Կամաց-կամաց կը սկսի փարատիլ անձկութեան եւ անցաւորութեան զգացումս։

Եթէ ես ալ թեւեր ունենայի, թերեւս ի զուր տեղ չզբաղէի կարծեցեալ կատարեալ ուրախութեան փնտռտուքով։

Անցաւորներ ենք երկուքս ալ, իւրաքանչիւրս տարբեր ձեւի եւ տեսակի մէջ, նոյնանման սկիզբով եւ աւարտով։ Յանկարծ կ՛անդրադառնամ ունեցած անհամեմատելի առաւելութեանս՝ խօսելու եւ խօսածս արձանագրելու, անսահմանափակ հոգի մը ունենալու, անմահութեան զգացումը ըմբոշխնելու եւ  հրճուանքը զգալու կարողութեամբ, որ անբացատրելի է բառերով։ Զգալ երկնային ամպերը պատառելու, ծովուն ալիքները յաղթահարելու  կարողութեամբ օժտուած ըլլալս․․․Ձուկերուն, թռչուններուն, մնացեալ բոլոր շնչաւորներուն  ունեցած առաւելութիւնները միատեղած, կշիռքի մը նժարին վրայ դրած, իսկ միւս նժարին կը դնեմ մարդկային հոգիին ստեղծագործող եւ անմահութեան ձգտող  թրթիռը․․․

Երկրորդ նժարը իր ցուցանիշին մէջ կը կրէ անմեկնելի բաւարարութիւն, որ կրնայ  հասցնել հոգեկան կատարելութեան գագաթնակէտի, եթէ անոր միանայ սէրը, որ հրաշագործելու կարողականութեամբ լիացած է․․․մարդկային թեւերը կը  վերածուին թռչող թեւերու․․․

․․․․․․․․․․․․․․․․․․․․

Հիմա կրկին մանուկ եմ մեր տան տանիքին։ Կարմիր պղպեղի խիւսով ոլորուած բոկեղը  ափերուս մեջ, կը վայելեմ մանկութեան համով օծուն հացիկը, վերադարձած դէպի մանկութիւն։ Մինչ հոն «Արարատ Հօմ»-ի մէջ պատսպարուած մամիկը քառակուսի հենարանին կռթնած  վազն ի վազ կը յառաջանայ դէպի սրահին դուռը, որ մէկը զինք Հալէպի Սուրբ Գէորգ եկեղեցի տանի․-եկեղեցին վառեր են- կը գոչէ, ես հիմա կը տեսնեմ  զայն կրակներու մէջ ,-զիս տարէք որ ջուր տանիմ մարեմ կրակը, տարէք, տարէք, երթալ կ՛ուզեմ։

Մամիկը ոչ իսկ գիտէ, թէ  քանի հազար  մղոն կը բաժնէ զինք ,իր պաշտելի եկեղեցիէն։

Որքան հեռանամ տակաւին անոր աղեկտուր ճիչը կը  լսուի հեռուէն։

Ես մանկութեանս հիւրն եմ հիմա, իսկ ԱՄՆի մամիկը իր ցաւին․․․

․․․․․․․․․․․․․․․․․

Բոլորը միատեղ կարելի չէ ունենալ, ջուր, ելեկտրականութիւն, համացանց։

Յարութը կը յուշէ՝ եթէ նոյնիսկ ասոնցմէ ոչ մէկը ունենանք, հոգ չէ, կարեւորը «հաւըն» չկայ այս քանի մը օրը, կ՛ըսէ  ան ուրախութեամբ։

Ջուր կ՛ամբարեմ մութին մէջ,քանի որ ելեկտրահան գործիքը ամբերով աշխատցնելը արդէն իսկ մեծ բան է։ Մութին մէջ, ջուրը կ՛ամբարի կաթիլ կաթիլ, ետքը բարակ թելի հաստութեամբ, ու այդպէս ․․․մինչ տառեր կը շարեմ կողք կողքի համակարգիչիս պաստառին վրայ, որ ջուրին հետ միատեղ յագեցնէ յոգնատանջ հոգին։

Շնորհակալ եմ Տէր այս շռայլութեան  ու հոգիի յղումին համար։

1.
Առաջին ծեծից հետո երկար տարիներ էին անցել: Ցավագին հպարտություն ուներ:

Զարմանալի հանդգնությամբ չէր նահանջում: Որ հաղթեր, ի՞նչ էր շահելու: Ներսը նայել չէր համարձակվում: Ավերակ էր:
Երբ գիշերը կախեց նոթերը` սենյալի պատուհանի ապակին փշրվեց: Կատվի ճարպկությամբ չորս վերջույթների վրա կծկվեց ասֆալտին: Անսովոր սառնասրտությամբ մաքրեց գիշերանոցի վրայից ապակու կտորները, հայացքը ուղղեց դիմացի տանը: Ուշագնաց փռվեց հարևանի տան շեմքին: Դեմքին արցունքի կաթիլ չկար:
Լուսացավ: Հարևանները հազար անգամ լսել էին նրանց տան կռիվները, վնգստոցները, պատճառները, գուշակել` հետևանքները, բայց միշտ լուռ էին: Խալաթ հագցրին կապտուկներով նախշված կնոջն ու ասին` գնա՛, լավ կլինի: Չորս փոքրիկ երեխաների մայրը ուրուի պես աննկատ անցավ փողոցն ու մտավ ներս: Սկեսուրը չնկատելու տվեց: Ամենափոքր երեխան` հինգ տարեկան Վեռչկան, պեպենոտ թշերից մաքրեց արցունքներն ու խեղճացած հայացքով նայեց մոր աչքերին: Մայրը աչքերը փախցրեց: Հեծկլտոցը խլրտաց երեխայի կոկորդում: Ամուսինը ներսում չէր: Դեռատի կինը հագնվեց, կիսասանրվել`վազեց դուրս: Սկեսուրը չնկատելու տվեց: Երեխան վազեց մոր հետևից, բայց հասնելով երկաթյա դռանը` կանգնեց ու նայեց, երկա՜ր նայեց…

2.
-Նե՛րս արի, Սուսո՛: Աչքդ լույս, մարդաթող ես լինում: Թաղայինի մերկացնող հայացքը չափեց Սուսոյին ոտքից գլուխ և շրթունքները տարուբերեց: Սուսոն լսեց ու չլսեց: Թաղայինը նստեց Սուսոյի դիմաց, պարզեց ձեռքերը դեպի նա, մանրիկ մատները ջարդելու չափ սեղմեց ափերի մեջ: Կոպիտ, տաք շունչը Սուսոն կուլ տվեց: Թաղայինի աչքերը տաքացան: Սուսոն էլի էր եկել, եկել ու բողոքել էր, խնդրել էր…
-Մի սենյակ թող տան էրեխեքիս հետ առանձին ապրեմ: Որբ աղջիկ եմ, հոր տուն չունեմ: Գիժ ա, կսպանի… Հորն էլ մի անգամ խփեց… Ռուսաստանից հետո էր, գնացել էր փող աշխատեր, ռուսի հետ էր կապվել: Էղած փողերն էլ կերավ, ետ էկավ: Հերն ու մերը չթողին գնար… Հորը խփեց… Հիվանդ ա: Հոգեկան ա, – ասում էր Սուսոն` ուշադրություն չդարձնելով` իրեն լսում են, թե ոչ:

3.
Գարուն էր: Արյունը եռում էր: Սուրճ խմեցին: Անշուք հյուրանոցի համարներից մեկում անկողինը շնչում էր Սուսոյի սրսրթացող մարմնի բույրը:
-Կայֆ ա, – հևում էր թաղայինը:
Դավաճանությունն առաջին անգամ էր:
Գարուն էր: Ծառերը ծաղկել հարսնացել էին: Սինձն ու ծտի պաշարը տներից հանել, դաշտեր էին տարել հարս ու աղջկա: Տաք քամիս գրկում, համբուրում էր Սուսոյի փքված կուրծքն ու պտուկը: Ոսկրոտ ոտքերը, անտեսելով երկարափեշը, արագ-արագ գալիս էին դեպի տուն:
-Թաղայինը կգա, կտեսնենք ում են դուրս շպրտում,– կրկնում էր ինքնիրեն Սուսոն:
Երբ դուռը բացեց, որ ներս մտնի, չորս տալերը, որ ամուսնացած էին և ապրում էին առանձին թագուհուն վայել բազմել էին հյուրասենյակի մեջտեղում դրված բազմոցին:
-Փողոցային,- հարձակվեց աքլորացած սկեսուրը,- ոտքդ տանս չերևա:
Քույրերը, որ մինչ հարսի գալը մեծարել-աստվածացրել էին իրենց եղբողը, մեկը մյուսին հերթ չտալով սկսեցին.
-Լի՛րբ, ո՞ւր էիր գնացել: Ամեն խոսակցությունից կռիվ ես սարքում: Խայտառակել ես մեզ: Մեր տներում խոսք-խաբար չի՞ լինում, ո՞վ ա իմանում: Քեզ վռազ դուրս ես քցում: Գնա՛, թող փողոցային մերդ պահի քեզ: Մեր հոր տանից մի չոփ էլ չես տանելու: Կգնաս, հոգիներս կազատես:
Սուսոն մեխվել-մնացել էր հյուրասենյակի մեջտեղում:
-Գիժ ա: Հորն էլ խփեց… խփեց ու…
Սկեսուրը տեղից վեր թռավ: Սուսոն ծղրտալով վազեց սենյակն ու կողպվեց:

4.
Թաղայինի սև ԲՄՎ-ն դանդաղեցրեց արագությունը, և մտազբաղ թաղայինը մտավ Սուսոյենց տուն: Սկեսուրը հաստաբուն ընկուզենու տակ նստած` հավաքում-ամրացնում էր ճերմակադեղին վարսերր: Նկատելով թաղայինի արևածաղկի պես փռված աչքերը` սրտնեղած ասաց.
-Արի՛ տղա ջան, արի՛,- կոկորդում սպանում էր թաղայինին դուրս շպրտելու ցանկությունը,- վայթեմ դու մեզ օգնես էդ չարքից պրծնել:
Թաղայինին տարավ-նստեցրեց իր կողքին` ծառի տակ, և ամպագոռգոռ բառերով պատմեց ողջ եղելությունր. տղան Ռուսաստան էր գնացել, ծովափ, շեկ աղջիկներ, արև-ավազ, լուսանկարներ, որոնք եկել-հասել էին հարսին: Վերջինս, իբր թե, խանդել էր, կռիվներ սարքել…
-Խեղճ երեխուս կյանքդ կերավ, շատ լեզվանի ա: Տուն ա ուզում, բայց էս տան վրա գրանցում չունի: Ժամանակին տղես հայրական տնից առանձնացավ, որ տնամերձ հողամաս ստանա: Ստացան, հրեն չոլերի մեջ: Թող գնա, ապրի: էս իմ տունն է, չեմ թողնի մի թիզ իրենով անի: Ես թոռներիս կպահեմ, մենակ դրա երեսը չտեսնեմ,-հաղթական տոնով ավարտեց պառավը:
Թաղայինը աչքը պտտացրեց, բայց Սուսոյին չտեսավ: Գիշերը սև կատվի պես մլռտաց Սուսոյի գլխավերևում: Սկեսուրը փրփրած բացեց ննջասենյակի դուռն ու փետելով Սուսոյի մազերը` հասցրեց ետնաբակ, գցեց շեմքին, ու շրխկոցով դարպասը ապտակեց նրա երեսին: Ամուսինր փորձեց սաստել մորը, բայց սկեսուրը ծղրտաց.
-Քեզ էլ դուրս կշպրտեմ, չխառնվես:

5.
Սուսոյի զգացմունքներում չկար ցուցադրանք, բայց ապրումներր հանկարծակի հավաքվեցին-թափվեցին-ցրվեցին գյուղի բոլոր մայթերին: Սուսոն հայտնվել, կիպ գրկել էր գյուղի մարմնավաճառի տան անկողինը, որից թքոտ համբույրի և տաք արհամարհանքի բույր էր գալիս: Նրա աչքերից ցայտող ջերմությունդ բարձրացել, հարսի շոր էր դարձել: Դաշտերի կանաչ ու չոր ծաղիկները լռին համաձայնությամբ պար էին բռնել ծաղկազարդ սփռոցի վրա:
-Ինչ սիրուն հարս է… Սարի սմբուլ է,- ասին Սուսոյին:
-Սարի սմբուլ է, շուրթը կեռաս է,–երգել էր սերը:
Սուսոն ջերմում էր: Ծանրացած կոպերի տակ խլվլում էր ցավը, բայց վաղը արևի շողերի հետ պիտի զարթներ ու համրեր այն մարդկանց թիվը, ում պիտի իրեն առաջարկեր: Սուսոն բռնաբարվում էր ներսուդրսից: Կյանքը փախփխում էր մատների արանքով: Լույսերը շողում էին, և օդը տնքում էր հոգեվարք ապրողի պես: Սուսոն հայացքը խցկեց ապագայի ծաղկամանը և հալվեց, անէացավ ներկայի մեջ: Ձեռքը քսեց փորին և ուզեց զգալ իր երեխաների խլրտոցը, սակայն ծաղկամանում կյանքը վիժել էր, ու ծաղիկները թերթաթափ մեկիկ-մեկիկ ցողուններ էին դարձել, որոնք ասես մոմեր լինեին: Սուսոն ուզեց աղոթել, բայց դողացող ձայնը հպվում էր կյանքի դատարկ թևքերին ու ծղրտում` պրծա՛նք, քեզնից պրծա՛նք…
Կյանքը ծաղկավիժում էր Սուսոյի կոպերի տակ:
Նա տենդ ուներ:
Գարունը շատ հեռու էր:

Նարցիս 1, 2008